Latentie, een ontwikkelingsstap naar subjectwording

Het psychoanalytische concept ‹latentie› (Latijn: latentia = verborgenheid) voegde destijds een nieuwe dimensie toe aan het denken over de ontwikkeling tussen het zesde en twaalfde jaar, door deze periode te beschouwen als een fase waarin het driftleven voor een belangrijk deel wordt verdrongen of inboet aan kracht (Freud 1905/1920). Dit ligt in één lijn met de visie (Freud 1924) dat de overgang naar de latentie plaatsvindt nadat de hartstochtelijke verlangens en emoties van de kleuterjaren zijn ‹opgelost› en plaatsmaken voor de narcistische identificaties die ten grondslag liggen aan de structuur van de persoonlijkheid en het superego. Het is achterhaald om net als Freud te denken dat dit vrij plotseling gebeurt. Het gaat om een proces met een toenemende complexiteit en differentiatie, waarmee tussen het vierde en twaalfde jaar de basis wordt gelegd voor het vermogen om in het verdere leven met oedipale conflicten om te gaan (Etchegoyen 1993; Loewald 1979).

De drifttheorie, hoe belangrijk ook, bleek op den duur niet voldoende om deze levensperiode psychoanalytisch te begrijpen. Het hedendaagse standpunt is meerdimensionaal en geeft zich terdege rekenschap van de complexiteit van de biologische, neuropsychologische, cognitieve en sociaalpsychologische ontwikkeling (Shapiro & Perry 1976; Schecter & Combrink-Graham 1980). Binnen deze context worden cruciale stappen gezet op het vlak van de emotionele ontwikkeling. Er moet een eigen weg worden gevonden in een veld van tegenstrijdige kinderlijke verlangens en noden. Er wordt een binnenwereld gevormd van representaties, impliciete herinneringen aan relatiepatronen, onbewuste conclusies, fantasieën en overtuigingen. Het gehechtheidssysteem gaat meer functioneren onder invloed van cognitieve en affectieve verinnerlijking waardoor kinderen minder afhankelijk worden van de directe, nabije beschikbaarheid van externe objecten. Fantasieën gaan een grotere plaats innemen bij het reguleren van affecten waardoor de noodzaak om verlangens en frustraties om te zetten in direct handelen minder wordt.

Sinds eind jaren tachtig is in het psychoanalytische denken de intersubjectiviteit op de voorgrond getreden. Een belangrijke factor in deze paradigmaverandering is het empirische onderzoek van de vroege interacties tussen moeder en kind, hechting en gehechtheid, dat dwingend wijst op een grote onderlinge afhankelijkheid. Nu wordt onderkend dat het ontwikkelingsproces vanaf het begin gedragen wordt door intersubjectieve ervaringen. Alles lijkt erop gericht om zo snel als mogelijk is de ander in zijn gedachten, gevoelens en intenties te leren kennen, zodat sociale omgang mogelijk wordt. In lijn hiermee probeer ik een antwoord te vinden op de vraag hoe subjectiviteit en intersubjectiviteit zich in de latentie verder ontwikkelen en organiseren.

Subjectwording in de latentie

De dagelijkse, impliciete intersubjectiviteit van de omgang tussen moeder en kind — die zich in een oneindig aantal interacties op elkaar afstemmen, af en toe de plank misslaan en zich vervolgens weer op elkaar richten — vormt een overgangsruimte. Deze biedt het kiemende zelfbesef van het kleine kind in zijn afhankelijkheid, ‹Hilflosigkeit›, een eerste veilige werkelijkheid, een basis waaruit het kinderlijke subject ontstaat. Het vermogen om de ander en zichzelf expliciet als van elkaar onderscheiden subjecten te onderkennen, dat wil zeggen als de eigenaars van verlangens, gevoelens en intenties, is echter een complexe psychische functie die pas in de latentiejaren verder geconsolideerd wordt.

Sarnoff (1976) wees in deze richting, opmerkelijk genoeg door het drifttheoretische concept ‹latentie› te falsificeren. Hij toonde overtuigend aan dat er geen sprake is van een verminderde betekenis van het driftleven en de infantiele seksualiteit. Integendeel, hij gaf veel voorbeelden van seksuele fantasieën en handelingen van kinderen tussen het zesde en twaalfde jaar, tot coïteren aan toe. Sarnoff vertaalde het driftmatige concept ‹latentie› naar de subjectieve betekenis van een min of meer stabiele psychologische toestand met bijhorende mentale instelling, gedrag en vaardigheden (‹state of latency›) die typerend is voor kinderen tussen het zesde en twaalfde jaar. Zij zijn ‹kalm en plooibaar, opvoedbaar en in staat om te leren›. De latentie wordt tegen driftmatige overspoeling beschermd door een vaak nogal starre afweerorganisatie (‹structure of latency›) waarvan sublimatie, reactievorming en dwangmatigheid belangrijke ingrediënten zijn. In deze betekenis van een subjectieve gemoedstoestand met een daarbij horende afweerstructuur, specifieke vaardigheden en een mentale instelling zal ik de term ‹latentie› verder gebruiken.

Daarnaast wees Sarnoff op de grote betekenis van fantasieën en dagdromen bij het behoud van de relatieve rust van de latentie. Een typerende tegenoverdrachtelijke reactie op deze levensfase is het associëren van de latentie met weinig bewegelijke saaiheid. Gelijktijdig bestaat er echter bij latentiekinderen een binnenwereld met een geheel andersoortige kwaliteit, die allerminst rustig en saai is. Een wezenlijk aspect van de psychische rijping die tot de latentie leidt is het vermogen om de innerlijke subjectieve werkelijkheid te onderscheiden van de buitenwereld. De egopsychologie heeft dit verklaard door de toenemende realiteitstoetsing van het secundaire-procesdenken. Dit gezichtspunt is momenteel minder bevredigend geworden omdat algemeen onderkend wordt dat de werkelijkheid door en door intersubjectief is bepaald. Een andere benadering bestaat uit het onderscheiden van de werkelijkheid in twee polen. Aan de ene pool wordt de psychische werkelijkheid op dezelfde directe, absolute en onmiddellijke wijze ervaren als de externe werkelijkheid (equivalente modus). De andere pool is de werkelijkheid van de transitionele ruimte van spel, representaties, symbolen en metaforen die iets weergeven van een andere werkelijkheid, die zowel van binnen als van buitenaf komt (de alsof-modus). Op grond van een overzicht van proefondervindelijk onderzoek konden Fonagy en Target (Fonagy e.a. 2002) aantonen dat bij kleine kinderen beide wijzen van psychisch functioneren zich gescheiden van elkaar ontwikkelen. De latentie wordt gedragen door de geleidelijke integratie van beide wijzen van psychisch functioneren. Kinderen staan daardoor anders in de wereld en kijken ook op een andere manier naar zichzelf. Er ontstaat een coherenter zelfgevoel en een meer gedifferentieerde beleving van de ruimtelijkheid van het lichaam. Een volgende ontwikkelingsstap is het vermogen om met fantasie en werkelijkheid te spelen, waarbij het kind in zijn fantasie een eigen positie kan innemen tegenover anderen.

De ontwikkeling van een geïntegreerde, reflectieve psychische werkelijkheid is niet lineair. Het is een dialectisch proces in wisselwerking met andere psychische werkelijkheden die primitiever, minder geïntegreerd en reflectief zijn. Het reflectieve vermogen blijft daarbij nog lange tijd afhankelijk van de reflectieve mogelijkheden van ouders die de mentale toestanden van een kind in zich kunnen opnemen, representeren en teruggeven (Jemerin 2004).

De latentie is een periode van integratie die de verdere ontwikkeling draagt. Tegenover hun ouders, volwassenen en leeftijdsgenoten creëren zij zichzelf als subjecten, als acteurs die in staat zijn om over hun leven te reflecteren. Kinderen gaan hun eigen ouders vergelijken met die van anderen. De ouder als het geïdealiseerde ‹oedipale object› van de kleuterjaren wordt ontmaskerd als een creatie van de eigen kinderlijke subjectiviteit en moet zien te overleven als een persoon met sterke en minder sterke kanten. Tal van ontwikkelingsstappen worden genomen, waarbij steeds opnieuw over emotionele nabijheid en autonomie, over dyadische en triadische relaties, moet worden onderhandeld. Al onderhandelend zijn kinderen op zoek naar nieuwe definities van zichzelf. Voor ouders kan dit af en toe knap lastig en bedreigend zijn, voor de kinderen zelf gaat iedere stap gepaard met belevingen van eenzaamheid, fragmentatie en verwarring.

Op grond van een longitudinaal onderzoek kwam Knight (2005) tot een onderverdeling in drie fases. Een opmerkelijke bevinding was dat de latentie bij meisjes (7-11 jaar) vaak later begint en korter duurt dan bij jongens (6-12 jaar). Ik zal nu een korte beschrijving geven van enkele kenmerken van de ontwikkeling naar de ‹vroege› latentie (6-8 jaar) en de ‹echte› latentie (8-10 jaar), met daarbij passende klinische voorbeelden. Vervolgens geef ik een klinisch voorbeeld van wat een verstoorde latentie betekent.

Naast het verlies van het mentaliserend vermogen sta ik ook stil bij de betekenis van het fantasieleven, regressie en de rol van masturbatie. De overgang van de latentie naar de puberteit wordt vaak als een abrupte onderbreking van de stabiliteit en de continuïteit van de latentiejaren ervaren. De complexiteit hiervan rechtvaardigt een apart artikel over dit onderwerp.

De vroege latentie

De latentie berust op de neurobiologische ontwikkeling, waarvan ik enkele aspecten noem. Aan de ontwikkeling van de frontaalkwabben wordt de toenemende mogelijkheid toegeschreven om zichzelf te reguleren. Dit biedt een innerlijk houvast en meer mogelijkheden tot integratie en innerlijke ‹containment›. Het geheugensysteem ontwikkelt zich van eidetisch en affectomotorisch naar een meer linguïstisch-conceptueel niveau. Doordat herinneringen op een ander niveau georganiseerd worden neemt het vermogen toe van innerlijke organisaties, zoals bijvoorbeeld objectconstantheid. Het operationele denken biedt een logica die omvormingen van betekenissen logischer en dus minder als bevreemdend doet voelen. Het primaire proces, de magische belevingswereld en de infantiele seksualiteit worden weggedrukt achter een verdringingsbarrière waardoor de integratie van de latentie beschermd wordt. De wereld kan vanuit die betrekkelijke rust onderzocht worden, de belevingswereld wordt groter en beweeglijker, er zijn meer perspectieven mogelijk terwijl men zelf toch min of meer dezelfde kan blijven.

Rond het zesde levensjaar kondigt de latentie zich soms vrij plotseling aan door een veranderende kijk op zichzelf en de wereld om zich heen. Prille latentiekinderen zijn meer zelfbewust en willen zich onderscheiden van anderen. Zij beginnen hun eigen subjectiviteit waar te nemen, soms tot hun eigen schrik. Het confronteert kinderen met een gevoel van vervreemding omdat voorheen vertrouwde gemoedstoestanden en affectieve beelden van zichzelf in relatie tot hun ouders en de wereld om hen heen minder goed en vanzelfsprekend toegankelijk zijn. Deze infantiele amnesie gaat gepaard met een gevoel van heftige schaamte over de primitievere laag van gevoelens en fantasieën. Deze kinderen worden gemakkelijk overspoeld, overprikkeld en angstig. Het secundaire-procesdenken is slechts een dun laagje en het directe en pre-operationele van het primaire-procesdenken zijn vaak vrij gemakkelijk te herkennen. Kinderen leren mentaliseren binnen de wereld van de kleine dingen waarmee zij vertrouwd zijn. Gemakkelijk wordt onderschat hoezeer zij kunnen schrikken door de in het secundaire proces vertaalde vertogen van de volwassenen, zeker wanneer die betrekking hebben op de werkelijkheid van kinderen. De groei van de bewustwording uit zich op deze leeftijd in opstandigheid, vaak gevolgd door heftige zelfverwijten. De verinnerlijking brengt veel angsten en schaamte met zich mee die moeilijk in zichzelf te verdragen zijn en worden uitgevochten met de buitenwereld (Furman 1980). Bornstein (1951) beschreef dit als ‹de crisis van de latentie›.

Een zesjarig meisje op de drempel naar de latentie

Annie voert een gevecht met haar behoefte aan almacht. De werkelijkheid moet zo zijn zoals Annie deze fantaseert, maar zij realiseert zich dat er andere werkelijkheden bestaan waaraan zij zich zal moeten onderwerpen. De alsof- en de equivalente modus van psychisch functioneren zijn nog maar matig geïntegreerd: ’s nachts voelt het niet alsof boos zijn betekent dat je ‹slecht› bent, maar staan de heksen ook werkelijk naast haar bed. Gelukkig kan zij die nare zaken wel wegdenken, net zoals zij tijdens de zitting kan besluiten dat zij nu genoeg gesproken heeft over vervelende dingen. Een typisch kenmerk is het gebruiken van allerlei soorten informatie om daarmee te rivaliseren en indruk te maken, zonder in staat te zijn om betekenissen op hun juiste waarde te schatten. Annie overschreeuwt voortdurend haar angst en eenzaamheid. Zij is een nieuwe wereld ingetreden. Zij voelt zich daar wellicht ook door haar moeder in geduwd terwijl zij bij haar vader gemakkelijker het ‹kleine prinsesje› kan blijven. De worsteling met haar boosheid en rivaliteit leidt tot een gevoel van ‹slecht zijn›; de zelfverwijten versterken op hun beurt weer een gevoel van onveiligheid en wantrouwen. De ouders reageren hier ieder voor zich verschillend op. Tijdens de regelmatig voorkomende crisissituaties waarin gestreden wordt om de macht en er geen enkele ruimte meer is voor adequate onderhandeling, kan de moeder Annie alleen beleven als een onverdraaglijke tiran die koste wat kost wil triomferen. Volgens de moeder is Annie aan deze gemoedstoestanden verslaafd geraakt en is zij er voortdurend naar ‹op zoek›. De vader daarentegen betrekt Annie graag in zijn eigen wereld, toont veel begrip voor haar angsten maar biedt weinig werkelijkheid als begrenzing en tegenspel. Beide interacties zijn weinig constructief: de interacties tussen moeder en Annie krijgen een sadomasochistisch karakter, die met de vader leiden tot verwenning en bieden te weinig stimulans tot het ontwikkelen van Ik-vaardigheden als frustratietolerantie en werkelijkheidstoetsing. Bovendien ontstaat er tussen de moeder en de vader een antagonisme en gaan de ouders zichzelf en elkaars subjectiviteit vanuit een zwart-wittegenstelling definiëren. Vooral in de vroege latentie kan ogenschijnlijk subtiele pathologie van de ouders leiden tot een belangrijke ontwikkelingsinterferentie. Disharmonie tussen de ouders voedt almachtsfantasieën wanneer kinderen het gevoel hebben over de ene ouder te triomferen terwijl bezit wordt genomen van de ander.

De ‹echte› latentie

Rond het achtste jaar is de realiteitstoetsing zodanig dat kinderen in staat zijn om de betekenisvolle mensen om hen heen een rol te laten spelen in hun fantasieleven (Sarnoff 1976). Op die leeftijd zijn kinderen steeds beter in staat om na te denken over het verband tussen mentale processen en handelingen, er is een aanzet tot introspectie. Kinderen van negen à tien jaar oud kunnen zich in een ander verplaatsen en kunnen daardoor ook ervaringen vanuit het perspectief van de ander bezien. Het narcistische, egocentrische wereldbeeld van de kleuter heeft rond het achtste jaar plaatsgemaakt voor meer objectieve gezichtspunten. Kinderen van deze leeftijd hebben ook meer besef van de factor tijd, van verleden, heden en toekomst. Zij zijn in staat om zich een beeld van zichzelf in het verleden te vormen en dat vast te houden. Bondig geformuleerd: een kleuter is wat hij fantaseert te zijn, een achtjarige is ervan doordrongen dat hij stapje voor stapje moet leren om groot te worden.

Van grote betekenis is de toenemende continuïteit van het zelfgevoel. Latentiekinderen kunnen zichzelf beter reguleren en zijn beter bestand tegen de hang naar regressie, tegen eenzaamheid en dieperliggende angsten om alleen gelaten te worden of belachelijk te zijn. Kinderen ontwikkelen in deze jaren een identiteit die hen in staat stelt om zelfstandig naar school te gaan, opdrachten tot een goed einde te brengen en vanaf hun tiende na te denken en te fantaseren over een vorm van vervolgonderwijs. Latentiekinderen zijn in staat met andere kinderen te onderhandelen over hun identiteit. Een voorbeeld is de achtjarige jongen die kon toegeven dat zijn broer beter voetbalde dan hij ‹maar ook twee jaar ouder is› en er vervolgens aan toevoegde dat hij ‹ook› beter kon schaatsen.

De latentie plaatst de clinicus voor een dilemma. De toenemende complexiteit en structuur van de kinderlijke psyche organiseert een integratie die de verdere ontwikkeling draagt. Maar deze integratie kan zodanig zijn dat angsten, een gebrekkige greep op een vaak pijnlijke werkelijkheid, regressieve verschijnselen en een verstoring van het proces van ‹subject-wording› onderhouden worden. Ik geef nu twee klinische vignetten van negenjarige jongens. In het vignet van Hans is mijn inschatting dat de verdere ontwikkeling door de latentie-integratie gedragen wordt, terwijl ik in het tweede vignet van Klaas meer mijn zorg weergeef over zijn psychisch lijden en vermogen om emotioneel te leren.

Dit vignet toont Hans als een emotioneel geremde jongen met een goede latentieorganisatie. Hans beschikt over een duidelijk innerlijk houvast en is in staat om gebruik te maken van zijn fantasie in de vorm van zijn verhalen over dieren. De dieren zaten gezellig bij elkaar, zo was het vroeger. Maar nu is er besef van een gevaar dat hij wel aanvoelt, maar niet goed kan plaatsen. Een gevaar dat uitgaat van beangstigende, krachtige, opwindende impulsen, van een wereld van rivaliteit en krachtmeting, verbeeld als leeuwen en zwarte luipaarden terwijl hijzelf kwetsbaar en ongewapend is. Hans gaat net iets verder dan het heer en meester zijn over de beangstigende wilde dieren in zijn innerlijke landschap, hij probeert ook te spelen met het onderscheiden van psychische en objectieve werkelijkheid. Hij is in staat om een ruimte te verbeelden waarin hij kan bezien wat voor een jongen hij nu eigenlijk is en zou willen zijn. Het is hem ‹niet toegestaan om een geweer te dragen› en hij zou zo graag ‹net zo snel willen zijn als het jachtluipaard› dat hij bewondert. Hans gebruikt ‹het jachtluipaard› als een metafoor, als een werkelijkheid die voor een andere werkelijkheid staat zonder ermee samen te vallen. Eigenlijk verwondert het niet dat zijn moeder er in een volgende zitting over klaagt dat het wel lijkt dat Hans steeds lastiger wordt en door zijn agressieve gedrag tegen zijn vier broers en zusje steeds meer een eigen plaats in het gezin gaat opeisen.

Fantasieën en dagdromen

Fantasieën en dagdromen hebben een speciale status binnen het gebied van de subjectiviteit. Latentiekinderen worden zich van hun eigen fantasieleven bewust. Voor kinderen is dit gebied strikt privé, er wordt niet over gecommuniceerd en er kan niet over gecommuniceerd worden. Het is er ogenschijnlijk niet en tegelijk is het overal aanwezig. Omdat fantasieën weinig veranderlijk zijn, versterkt dat de continuïteit van de zelfbeleving (Buxbaum 1980). Sommige fantasieën in de latentie, zoals de familieroman en de fantasieën over straffen en gestraft worden, hebben een universeel karakter en kunnen gezien worden als innerlijke hulpbronnen bij het omgaan met de heftige gevoelens waarmee latentiekinderen worstelen (Shustorovich & Weinstein 2010). Deze fantasieën zijn een wezenlijk deel van het subject en beïnvloeden als zodanig de intersubjectiviteit. Dit geldt zeker ook voor die versies van de fantasie die uit de bewuste beleving worden geweerd, maar in hun onbewuste vorm de wijze waarop het subject in de wereld staat diepgaand beïnvloeden. Doorgaans ontwikkelen deze fantasieën zich geleidelijk verder. Echter wanneer de fantasie innerlijk noodzakelijk is, een houvast biedt in existentiële onzekerheid en aansluit bij diepere lagen van het impliciete geheugen, dan zet deze zich onbeweeglijk vast. De fantasie wordt onderdeel van het impliciete geheugen en het subject is gevangen in een ‹vanzelfzwijgend› neurotisch register (Ladan 2010).

Veelal zijn fantasieën verbonden aan het beleven van almacht en masturbatie. Overdag overheerst de opwinding, ’s nachts volgt de angst. Bij tegenslag en frustratie, door de confrontatie met nieuwe, moeilijke ontwikkelingsuitdagingen, regrediëren kinderen gemakkelijk. Fantasieën worden dan nog meer dan al het geval was verbonden met sadistische handelingen, het verwonden en doden van juist die mensen van wie zij afhankelijk zijn, die zij liefhebben en haten.

De latentie is een dynamische toestand: pas ontwikkelde functies zijn het meest kwetsbaar. Als een ouder, bijvoorbeeld in een periode van crisis, niet in staat is om de ervaringen van het kind te containen en te transformeren, dan zakt de potentiële ruimte van een kind voor reflectie gemakkelijk in elkaar (Jemerin 2004). Deze kinderen zijn in gevaar omdat hun psychische werkelijkheid gekleurd wordt door de echte kwaliteit van hun fantasieën en speciaal door de vergelding die zij vrezen. Zij kunnen niet langer hun innerlijke werkelijkheid onderscheiden van de buitenwereld. Zij zijn angstig, fantaseren ongebreideld, produceren symptomen die vaak slecht begrepen worden of hangen aan hun ouders waardoor zij niet zelden de afwijzing oproepen die zij vrezen.

De verstoorde latentie van een tienjarige jongen

Deze casus illustreert bij uitstek wat een verstoorde latentie betekent. Dit zijn de kinderen die zo opgaan in hun destructieve fantasieën dat zij niet meer kunnen leren. Zij verliezen het gevoel van identiteit en kunnen dan ook geen identiteit meer verlenen. De leerstoornis berust op zinverlies, op een psychische werkelijkheid van ‹niet begrijpen en niet begrepen worden›. In de analyse laat Ben een psychische werkelijkheid zien die bestaat uit seksuele opwinding, sadisme, verwarring over wat er in seksueel opzicht tussen de ouders en de mensen om hen heen gebeurt. Cognities en cognitief functioneren zijn geen abstracte, mentale processen maar zijn geworteld in een emotionele ervaringswereld waarin kinderen zichzelf en anderen begrijpen.

Conclusie

De bewustwording van subjectiviteit is een wezenlijk onderdeel van de ontwikkelingsstap naar de latentie, maar dit vermogen om te mentaliseren is kwetsbaar en blijft vooralsnog in sterke mate afhankelijk van de beschikbaarheid van de subjectiviteit van de volwassenen om het kind heen. Het psychoanalytische concept ‹latentie› is ingrijpend veranderd en wordt momenteel betrokken op de uiterlijke verschijningsvorm waarin de subjectiviteit van kinderen tussen het zesde en twaalfde levensjaar zich aan ons voordoet. De gemoedstoestand van ‹rust› correspondeert met de vanzelfsprekende afspraak tussen kinderen en hun ouders dat er tijd nodig is voor ontwikkeling. De latentie is een periode van integratie die een houvast en een gevoel van continuïteit biedt waarmee de wereld verder verkend kan worden.

De term ‹latentie› blijft gerechtvaardigd. Hij wijst op een verborgen belevingswereld waarin kinderen wachten en fantaseren over de tijd die komen gaat en die nog niet goed begrepen kan worden. Een belevingswereld die allerminst rustig is, maar die voorlopig beter ‹latent aanwezig› kan blijven. De latentie beschermt het subject immers tegen een te sterke confrontatie met de werkelijkheid vanbinnen en vanbuiten, tegen de onverdraaglijke werkelijkheid van ‹klein zijn›, tegen het slapende verlangen naar een oedipale herkansing en de vergelding die gevreesd wordt.

Regelmatig worden kinderen aangemeld omdat zij zich ‹gek gedragen›. Vanuit een intrapsychisch gezichtspunt kan dit beschouwd worden als een compromisvorming tussen angstig fallisch vertoon, aandacht trekken en strafbehoefte. Het kan ook gezien worden als een uiting van ‹subjectverlies›, van zinverlies, een zich niet meer ingebed voelen in een intersubjectieve dialoog. Bij het herstellen daarvan is het niet alleen belangrijk dat de ouders het kind beter begrijpen, maar dat zij er ook voor openstaan dat kinderen blijvende veranderingen in hun psyche bewerkstelligen.

Latentiekinderen zijn kwetsbaar. Zij zijn bang dat zij belachelijk worden gevonden, voelen zich vaak eenzaam en zorgelijk, schamen zich en kunnen zich intens verdrietig voelen. Zij fantaseren over een wereld zonder volwassenen en zijn tegelijk doodsbang om voortijdig alleen gelaten te worden.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.