Het lichaam spreekt

Samenvatting

Voor de psychoanalyse blijft de kloof tussen lichaam en geest raadselachtig. Al kunnen er geen causale verklaringsmodellen tussen beide werkelijkheidsgebieden worden opgesteld, wel is ontdekt dat aan een reeks voorwaarden in het lichamelijke domein moet zijn voldaan, willen psychische fenomenen kunnen optreden. Al vanaf haar ontstaan is de psychoanalyse begaan met lichamelijke symptomen die niet toe te schrijven zijn aan een anatomisch letsel of een fysiologische disfunctie. Het lichaam wordt voor psychoanalytici pas echt interessant wanneer het verrast, zich aanstelt en onvoorspelbaar reageert. En wanneer somatische artsen het lichaam niet meer begrijpen. Psychoanalytici krijgen te maken met mensen die hun lichaam hebben leren onderdrukken, voortdurend gespannen zijn of die hun lichaam haten, beschadigen of uithongeren. Soms lijkt het alsof de psychoanalyse met het verdwijnen van de hysterie uit de psychiatrische diagnostiek haar zeggingskracht heeft verloren over het lichaam. Anderzijds heeft de psychoanalyse originele inzichten over lichaamsbeleving en psychosomatiek bijgebracht. Na Freud hebben Fenichel, Ferenczi en Abraham zich vooral verdiept in de lotgevallen van het lichaam. Reich beschreef in de jaren 1930 hoe het karakterpantser beschermt tegen angst en pijn, wat echter gepaard gaat met het aanspannen van de spieren, wat klachten veroorzaakt. Ferenczi vat de pathoneurose op als het gevolg van een trauma. Een organische ziekte kan volgens hem leiden tot een narcistische regressie die de basis vormt voor de pathoneurose, die een secundaire toestand is. Volgens Ferenczi worden organische processen beïnvloed door onbewuste factoren. Lichamelijke ziekte kan ook worden opgevat als een verdedigingsmaatregel tegen psychische kwetsbaarheid: ernstige psychopathologie kan genezen als een lichamelijke ziekte doorbreekt.