Genuanceerd doemdenken

Het resultaat van deze samenwerking is een bundel van elf essays met een beperkte onderlinge samenhang en sterk uiteenlopende kwaliteit. Dit maakt het mogelijk de hoofdstukken los van elkaar te lezen. Na zijn voorwoord neemt Schinaia zelf het eerste hoofdstuk voor zijn rekening met de ambitieuze titel Hope in a changing world between individual creativity and collective working through. Hij verwijst in dit relatief korte essay naar maar liefst 95 auteurs: van Paus Franciscus tot een uitgebreid citaat van het poëtische dankwoord van Gabriel García Márquez bij diens Nobelprijs voor literatuur in 1982. De bijdrage blijft vooral een opsomming van wat anderen vinden. Ze mist een duidelijke structuur of logische opbouw omdat een waardering, evaluatie of synthese van uiteenlopende standpunten ontbreekt.

Schinaia maakt dat echter in het slothoofdstuk van het boek ruimschoots goed. Hij bespreekt daarin onder meer de invloed van natuurrampen op patiënten zowel in hun directe ervaringen als in dromen. Angstaanjagend blijkt vooral hetgeen vertrouwd was en zich nu in een unheimliche vorm openbaart. Terwijl de buitenwereld instabiel, onvoorspelbaar en onbetrouwbaar wordt kan de stabiliteit van de psychoanalytische setting bij uitstek een tegenwicht bieden als een ‹facilitating environment› met een analyticus die ‹containend› is. Dit is niet eenvoudig vanwege de invasieve kracht van een bombardement van beelden dat in onze cultuur onvermijdelijk lijkt. Deze beelden zijn veelal ontdaan van vorm, betekenis en achtergrond. Lokale gebeurtenissen kunnen in een dergelijke dominante beeldcultuur vanwege een gebrekkige context getransformeerd worden tot wijdverspreide collectieve trauma’s. De intrusiviteit van de bij herhaling aangeboden heftige en vaak horrorachtige en sensationele beelden kunnen tot een emotionele afstomping leiden waar we ons onvoldoende van bewust zijn. Schinaia brengt het in verband met de primal scene als premature traumatische ervaring en de door Freud onder de perversies gerangschikte concepten van voyeurisme en exhibitionisme. Het is daarom van groot belang dat de beeldvorming een meer activerende en transformatieve waarde heeft.

In het fraaie hoofdstuk van onze eigen Christine Franckx wordt de dubbele worsteling van de adolescent ten tijde van klimaatverandering genoemd, een coming of age in een erg onzekere tijd. Ze noemt het een gevaarlijke collusie van een interne en externe catastrofe waarbij de behandelaar op beide gefocust moet blijven. In het vignet beschrijft ze hoe analytici te veel op zoek kunnen zijn naar de heropleving van libidineuze conflicten terwijl we bij de adolescent ook oog moeten hebben voor de reële angst voor klimaatverandering.

Het hoofdstuk The food of tomorrow blijft een vreemde eend in de bijt, maar geeft wel een mooi overzicht van hoe ver we nog afstaan van een duurzame en toekomstbestendige manier van landbouw en voedselproductie. Kweekvlees, insecten, micro proteïnen, algen en kwallen zullen het belangrijkste deel gaan uitmaken van ons toekomstige dieet.

Het mooiste hoofdstuk is van antropoloog Mauro van Aken. Hij spreekt van een solidariteitsprobleem als onderdeel van een bredere polycrisis. Hij verbindt de klimaatcatastrofe met het verdwijnen van solidariteit en internationale samenwerking, de legitimatie van autocratie en dictatuur ten koste van democratie, de vluchtelingencrisis, en etnisch en genocidaal geweld in uiteenlopende oorlogen. De constructie van subjectiviteit staat onder druk: ‹ […] it is difficult to understand how we process together, what we feel, how we can make the experience of times of acceleration and continuous emergency, a shared and communicable one›. Hij houdt een pleidooi voor de erkenning van planetaire grenzen waar in deze eindtijd met de idealisering van een ongelimiteerde vrijheid voor de onaantastbare menselijke soort geen ruimte voor is. Hij verwijst expliciet naar het werk van Sally Weintrobe (2021) die stelt dat neoliberale exceptionaliteit ten koste gaat van verbondenheid en zorg voor elkaar.

Ronny Jaffè, een andere Italiaanse psychoanalyticus, beschrijft de illusie van immuniteit waarin de mensheid de technologie idealiseert tot omnipotente proporties. De profetie van Cassandra, die als zieneres nooit werd geloofd hoewel haar voorspellingen altijd uitkwamen, wordt als een wreed en voldongen feit geaccepteerd en staat symbool voor de huidige generatie van machthebbers die op geen enkele wijze rekening houdt met toekomstige generaties. Een belangrijke stimulans voor onze actuele passiviteit en afzijdigheid van de omringende wereld was de covid pandemie waarin mensen op zichzelf aangewezen waren, en afhankelijk van technologie alleen op kunstmatige wijze met anderen in contact konden blijven. De langdurige deprivatie van zintuiglijke en lichamelijke contacten met anderen en de huidige voortzetting daarvan in het digitale werken kan echter leiden tot ernstige geestelijke gezondheidsproblemen. Oorlogsactiviteit en destructie van tegenstanders heeft op dit moment een hogere prioriteit dan de reparatieve poging tot omkering van de klimaatcatastrofe, aldus Jaffè. Uitgaande van vermeende omnipotentie is het immers moeilijk om onze kleinheid te kunnen ervaren ten opzichte van een almachtige natuur die zich op alle fronten roert. Hij citeert Bion die spreekt van de overheersing van de narcistische polariteit ten opzichte van de socialistische polariteit. Deze bundel zet de lezer aan het denken over de neiging tot catastroferen in de betekenis van overmatig focussen op onomkeerbare rampspoed. In de verschillende hoofdstukken is een belangrijke overeenkomst een pleidooi voor matiging en nuancering van de heftige en confronterende beeldvorming rond de klimaatcatastrofe waardoor de kans op een massieve ontkenning en loochening kleiner wordt. Samenwerking en solidariteit zijn daarbij belangrijke ingrediënten om een tegenwicht te kunnen bieden. Toch geeft het boek weinig concrete aanknopingspunten voor een hoopvolle toekomst zoals de titel suggereert.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.