Beeld en betekenis

Een kind in een kussenhoop, graaiend naar de bal boven zijn hoofd, het uitkirrend van de pret wanneer de bal op hem afkomt en hij deze telkens weer kan wegslaan. Telkens weer … telkens weer ... wat een pret! ‹Nog!›

Het beeld van een baby’tje komt heel sterk in me op: trappelend en zwaaiend met de armpjes, bijna extatisch wanneer opnieuw en opnieuw de diertjes van zijn mobiel voorbij komen gedraaid, kraaiend van plezier! Wat een opwinding!

Maar dit kind is geen baby! Dit kind is negen jaar, ligt achterover op zijn rug in een kussenhoop, in de spelkamer. Ik moet als therapeut de grote boksbal boven hem houden en telkens weer op hem laten neerkomen. Hij weert die af met zijn handen. Helemaal gaat hij op in het spel: ‹Doe maar harder!› Ik laat de bal harder aankomen, en hij moet die harder afweren. Hij regisseert: ‹Nog!›, ‹Een beetje harder!› of ‹Stop nu.› Om dan weer opnieuw te starten ... Telkens weer ... ‹Nog!›

Welk spel spelen we? Wat is er de betekenis van? Wat betekent het beeld van de baby in zijn bedje dat zo sterk in me opgeroepen wordt? Een verrassend beeld, in groot contrast met het beeld dat ik heb van de negenjarige jongen die ik tot dan kende, een eerder stoere kerel die week na week veel bravoure vertoont.

Hij lijkt te oefenen in het reguleren van hoe de prikkels van buiten op hem afkomen: een beetje harder, nog meer, of even niet ... Ik probeer zijn instructies te volgen. Nu eens lukt het me om me goed op hem af te stemmen, dan weer gaat het net iets te hard of te zacht. Hij stuurt me bij: ‹Stop!› of ‹Harder!›, ‹Nog!› Zo ontstaat er een intens heen-en-weer tussen ons van afstemmen, missen, weer opnieuw afstemmen. Ik zie hem de buitenwereld — en wat er vanuit die buitenwereld aan prikkels op hem afkomt — verteerbaar maken en zichzelf trachten te reguleren in de omgang met die buitenwereld. Net dit kind zie ik hiermee oefenen, een kind dat steeds overreageert in de dagelijkse realiteit, dat de kleinste prikkel als een aanval beleeft, dat in zijn omgang met de buitenwereld steeds weer in escalerende conflicten terechtkomt.

En wat maakt dat hij er hier nu — in de spelkamer — mee kan oefenen? We hebben immers al weken en weken niets anders gedaan dan zwaardvechten, een groots tentoonstellen van wat hij allemaal wel kan met het zwaard, waarbij ik steeds weer overmeesterd werd met rake klappen. Ik moest hierbij telkens reguleren, allerlei veiligheden instellen opdat we ons niet zouden bezeren, zoals handschoenen verplichten om onze handen te beschermen, pauzes inlassen als het allemaal weer veel te heftig werd of gewoon om op adem te komen en even terug te blikken op wat we daar allemaal samen deden. En nu ligt hij daar, weerloos als het ware, achterover, op zijn rug, knus, in die kussenhoop, zich overgevend aan mij die de prikkels mag aanbrengen. We bevinden ons plots in een heel andere situatie, die misschien niet toevallig volgt op een zwaardspel waarin hij mij volledig onmachtig gemaakt heeft door één voor één mijn beide armen én benen af te hakken. Was ik zó pas ‹veilig› en ‹betrouwbaar› genoeg om deze prikkels te mogen toebrengen?

Een jongen van negen. Reeds in het eerste leerjaar kreeg hij de diagnose ADHD. Grote gedragsproblemen maakten het hem en zijn omgeving voortdurend moeilijk. Van kleins af moesten zorgfiguren hem sterk inperken, tegenhouden en stoppen omdat het telkens weer misging. Steeds opnieuw deed hij hen tot actie overgaan. Volwassenen houden hem tegen omdat het hem niet lukt gewoon te functioneren en zichzelf ‹tegen te houden› als het moeilijk wordt. Zo mag hij niet de volledige speeltijd op de speelplaats blijven, maar wordt hij verwijderd om conflicten te vermijden. De buitenwereld ondernam en onderneemt nog steeds voortdurend actie. Hierdoor leerde hij echter zelf niet goed wat te doen met al die op hem afkomende prikkels; hij leerde niet zijn eigen emoties hierbij te reguleren, wat tot steeds weerkerende problemen leidt.

Maar nu, in de spelkamer, vinden we eindelijk de mogelijkheid om hier toch mee aan de slag te gaan — iets wat veel vroeger in zijn leven had moeten plaatsvinden, maar door zijn problematiek en zijn interacties met zorgfiguren niet tot stand kwam. Het is niet toevallig dat het beeld van de baby zo sterk bij me opgeroepen werd.

Michiel van acht speelt in het zand. Hij schept zand in glazen potjes en laat de potjes weer leegstromen. Erin, eruit. Dit gaat maar door. Hij heeft er plezier in. Nog een keer, nog een keer. Ik zit erbij. ‹Jij moet ook meedoen›, zegt hij. Ook ik moet zand scheppen en het weer laten lopen. Ik doe het. Ik voel het zachte zand, voel met hem mee hoe prettig het is als het zand steeds weer opnieuw uit de potjes kan.

Op het eerste gezicht is het jong spel. Michiel ervaart plezier in sensopathisch spel, in het voelen en in het laten lopen van het zand. Het spel van ‹erin en eruit› past bij kinderen van twee à drie jaar. Michiel is toch al acht. Hoe kan het dat dit kind op deze leeftijd zo speelt? Het is niet een verstandelijk beperkt kind. Hij bezoekt het gewone onderwijs. Wonderlijk.

Toen Michiel twee jaar en negen maanden was, werd bij hem leukemie geconstateerd. Hij raakte toen geconstipeerd, heeft nadien éénmaal op de wc zijn behoefte gedaan, daarna nooit meer. Michiel zit al jaren verstopt. Hij draagt nog altijd een luier, de ontlasting komt er vaak als ‹overloopdiarree› uit. Michiel weigert om op de wc te gaan zitten, weigert om zijn eigen billen schoon te vegen. Het is alsof het hele onderlijf niet van hem is. Het hele onderwerp is onbespreekbaar. Het is alsof hij destijds is blijven steken. Zijn hele wezen voelt als versteend. Toen hij de eerste keer in de spelkamer kwam, durfde hij niet te spelen, niet te praten. Niets. Ook op school weigert hij te spreken, sluit hij zich af voor andere kinderen. De juf weet vaak niet wat ze met hem aan moet.

In de spelkamer komt hij gaandeweg los. Als hij verzekerd is van mijn belangstelling, gaat hij spelen. Hij symboliseert altijd zijn problematiek. Het gaat altijd over vasthouden en loslaten. Daarbij valt telkens op dat hij zeer sterk de controle wil houden. Ik vermoed dat er veel angst is voor agressie. Kortom, het beeld doet denken aan een stagnatie in een ontwikkelingsfase die ook wel ‹anale fase› wordt genoemd. Hij zit daarin vast, hij houdt zijn ontlasting vast. Het zand is naar mijn aanvoelen als de ontlasting die hij vasthoudt als een schat, als iets dat van hem is, iets dat hem beschermt tegen overweldigende pijn, tegen woede. Anderzijds verlangt hij ernaar om het los te laten, om bevrijd te worden van al die ‹kaka› in zijn lijf. Het zand uit de potjes laten stromen, heerlijk.

Soms echter voelt het alsof wij zelf het zand in de potjes zijn. Ik voel me opgesloten, het delen van gevoelens is zo moeilijk. Er is altijd glas tussen ons. Hij versteent wanneer ik vraag naar hoe het thuis is. Ook het onderwerp van de ontlasting is onbespreekbaar. Hij trekt zich dan terug uit het contact, uit het spel. Het contact gaat op slot zodra ik relaties leg met de realiteit van alledag.

De beelden die hij gebruikt doen mij ook sterk aan zijn context denken. Zijn ouders waren aan het scheiden op het moment dat de leukemie geconstateerd werd. Omwille van hem kwamen ze weer bij elkaar. Michiel werd buitensporig verwend, maar soms ook alleen gelaten op momenten van veel pijn en angst. Het liep na verloop van tijd toch weer mis tussen de ouders. Vader was woedend, voelde zich in de steek gelaten door zijn vrouw. Nu zien we een geladen man die alle confrontaties met zijn ex-vrouw uit de weg gaat, weigert te communiceren met haar en nog altijd — innerlijk — woedend is.

Het is alsof de verbroken band in zijn lijf is gaan zitten. De band met zijn eigen sluitspier is verbroken, Michiel doet alsof die niet van hem is. Het contact met de eigen gevoelens is verbroken. De woede van vader is te beangstigend. Conflicten zijn te bedreigend. Achter glas is het veiliger. Wel kunnen we door het glas heen kijken. Michiel kan me intens aankijken. Soms hulpeloos, eenzaam, soms intens blij en opgelucht als we vitaal kunnen spelen, kunnen bewegen, kunnen vechten of voetballen. Die momenten van oogcontact zijn soms momenten van ontmoeting.

Samen met een gezinshulpverlener heeft moeder gezocht naar hoe ze thuis meer grenzen kan stellen aan de verwenning, aan zijn dwingende gedrag, hoe ze conflicten met hem kan hebben zonder dat de band verbroken wordt. Ook heeft moeder Michiel op de wc gezet. Er is een doorbraak. Michiel doet sinds een paar weken zijn behoefte op de wc. Hij is trots en opgelucht en wij met hem. De schaamte die dat poepprobleem opriep, kan hij gaandeweg achter zich laten. Michiel zoekt aansluiting bij de scouts, op school maakt hij leervorderingen, hij durft meer te leven. We zijn echter nog niet klaar. De agressie en de almachtsfantasie komen in alle hevigheid in de sessies. Het zachte zand is soms modder.

Patricia, een meisje van tien, speelt met het grote poppenhuis. Ze is opgewonden in de weer met de poppen, meubels worden snel herschikt en een paar figuren doen hun intrede. Er gebeurt veel in korte tijd. Ik kijk en luister en probeer haar verhaal te volgen. Op een bepaald moment in het spel zijn mama en papa boven in de slaapkamer. De kleren gaan uit en er wordt stevig gevrijd. Een paar seconden later komt de dochter in de kamer en ze wordt tussen de benen van mama geduwd. Het meisje roept: ‹Help, ik zit vast!› Ze lacht overdreven luid, gaat verder met haar spel en roept nog een keer: ‹Help, ik zit vast!› Dit keer zit de dochter vast tussen de mama- en de papapop in.  

Dit kind speelt in haar therapiesessie een spel dat ontwikkelingspsychologisch overeenkomt met haar chronologische leeftijd. In haar spel met poppen brengt ze fragmenten uit haar reële en haar fantasiewereld. Het gaat hier over een oedipale thematiek. Ze geeft woorden aan de actie. De vorm van haar spel is hier echter niet de hoofdzaak, maar wát ze speelt, de inhoud, blijkt achteraf erg belangrijk te zijn. Het blijkt een heel goed beeld te zijn van haar problematiek, van haar vragen en angsten. Zij zoekt haar plek binnen een triangulaire relatie, ze zoekt haar positie ten opzichte van haar vader en moeder.

Eén belangrijk luik van deze therapie werd de gezamenlijke zoektocht naar de betekenis van alle beelden die ze bracht. Patricia speelde in het eerste halfjaar van haar therapie elke sessie opnieuw met het poppenhuis. We probeerden samen de beelden — haar spel — te vatten, verbanden te leggen en de particuliere betekenis ervan te begrijpen. Wat komt er telkens terug? Wat wordt er zo consequent weggelaten in het spel? Met welke intensiteit speelt dit kind dit spel? Wordt de therapeut ingeschakeld om bepaalde rollen te spelen en zo ja, welke?

De ouders van Patricia hebben sinds jaar en dag een tumultueuze en conflictueuze relatie en zitten verwikkeld in een al jaren durende vechtscheiding. Tijdens de ouderbegeleiding slagen ze erin de positie van hun dochter te leren begrijpen. Ze verwoorden ook dat Patricia ‹het kind van de rekening› is. Het meisje zit ertussen, zit tussen haar mama en papa, probeert loyaal te zijn aan beiden, maar stuit dan telkens op een onmogelijkheid. Bij mama lukt het niet om goed te spreken en te denken over haar papa en omgekeerd. Ze heeft twijfels over haar plaats in het denken van haar ouders. Welke plaats mag ik innemen bij mijn mama, welke plaats mag ik innemen bij mijn papa? Heb ik wel een plaats? Ze verlangt zo naar een plaats, maar dit verlangen kan niet gevoeld worden. Ze kan alleen maar bang zijn dat ze nergens bij hoort. Om haar angst hieromtrent meester te worden, stelt ze zich heel bazig en arrogant op. ‹Ik zal het dan maar zelf bepalen›, wat resulteert in gedrag dat heel moeilijk te verdragen is.

Beide ouders hebben een nieuwe partner, er zijn nieuw samengestelde gezinnen. Patricia heeft er ondertussen niet minder dan negen halfbroers en -zussen en stiefbroers en -zussen bij gekregen. Het verlangen naar haar plaats en de angst dat ze er niet mag zijn, zijn hierdoor enkel toegenomen. De arrogantie van haar houding, haar overlevingsdrang om die plaats koste wat koste toch in te nemen, is ook toegenomen.

En zo speelt zij in het poppenhuis een verhaal over een gezin met heel veel kinderen, die de aandacht van de ouders volledig opeisen. Eén dochter, de oudste, is het lelijke eendje en doet alles fout. Ze is stout tegenover alles en iedereen. ‹Het is de kakdochter›, op wie de hond zelf zijn behoefte doet. Ze wordt verbannen naar een ver bos en mag en kan niet geholpen worden. Als therapeut zit ik erbij en kijk ernaar. In eerste instantie moet ik dit samen met haar leren verdragen en dragen.

In een tweede fase proberen we te zoeken waarom die dochter zo stout is, waarom ze zo doet. De angst er niet te mogen zijn en het verdriet om dit alles krijgen vorm, er kunnen woorden aan gegeven worden. Ze kan het verlangen dat soms niet vervuld wordt stilaan voelen. In een derde fase komt er plaats voor verwerking en manieren om hier mee om te gaan. Het meisje leert ook zien dat haar angst haar beeld van de realiteit kleurt. Ze leert een andere bril opzetten. Stilaan heeft ze haar arrogantie niet meer of minder nodig.

Een meisje van tien staat voor de schildersezel en kliedert er letterlijk op los! Ze veegt met haar penseel de ene streep over de andere, de ene kleur over de andere. Het wordt steeds dynamischer en wilder. Ze weet van geen ophouden. Ze strijkt de laatste druppels verf van haar palet uit op het papier. Ze zegt geen woord en zucht wanneer de verf op is.  Het lijkt wel een zucht van opluchting. Ik zit achter haar, ik kijk (want soms wil ze ook dat ik niet kijk) en ik zwijg ook. Na haar zucht kan ik mijn zucht ook niet inhouden, maar ik vergezel de mijne met de woorden: ‹Amaai, dat moest eruit.› Ze kijkt me aan en glimlacht.

In eerste instantie werd het beeld bij me opgeroepen van een peuter of kleuter die plezier heeft in het kliederen, in het mengen van verf en het zien van wat er allemaal tot stand komt. Maar zo voelde het in tweede instantie niet! Er was een geladenheid mee gemoeid die niet zozeer onder de noemer ‹plezier› was onder te brengen. Wat kon het dan wel betekenen? Wat wilde dit meisje mij vertellen met dit schilderij? Het was vooral de gemoedstoestand, het massale dat mij zo fascineerde …  

Loes is een pleegkind dat sinds haar zesde levensmaand bij haar pleegouders woont. Haar biologische moeder komt al jaren dan wel dan weer niet opdagen. Soms doet ze een sterk appèl op haar dochter en dat brengt de nodige spanningen en interne conflicten met zich mee. In de voorafgaande sessies heeft Loes steeds in verhalen laten zien hoe zij haar realiteit beleeft, hoe zij worstelt met conflicten. We hebben samen naar de diepere betekenis van deze verhalen gezocht, waardoor ze de realiteit steeds beter aankon. Aan de hand van al deze verhalen wisten we wel dat haar leven een woelige zee is, maar heb ik ook wel verstaan hoe overweldigend het is? Deze ervaringsdimensie had ik tot dan niet gezien in haar spel, wanneer ze haar zoveelste verhaal speelde. Ze moest het me dus op een andere manier duidelijk maken!

Loes is die sessie de spelkamer binnengekomen en vastberaden naar de schildersezel gestapt. Dit heeft ze al heel lang niet meer gedaan, de laatste tijd speelde ze enkel prachtige verhalen met het Playmobil-kasteel. We maken alles klaar om te schilderen en dan begint ze. Eerst schildert ze de zee. Maar die zee wordt woeliger en woeliger. Ze mengt wit en blauw en schildert met grove bewegingen de golven. Je ziet ze als het ware rollen op het papier. Er zit beweging in! Dan verft ze een wolk en een zon. Ze zet een stap achteruit en zegt dan dat ze haar schilderij ‹verbrod› vindt door de te dikke zonnestralen. Ze neemt een nieuw blad en begint te kliederen.

Loes is heel gecontroleerd en op bewust niveau begonnen, ze wil een zee schilderen met een zon … en misschien zelfs nog meer! Maar tijdens het schilderen gebeurt er iets. De zee wordt woeliger en woeliger. Er komt een dynamiek in haar los. Daar heeft ze een tweede schilderij voor nodig. Er zijn nog zo veel thema’s die haar bezighouden en ze durft deze ook te laten bestaan, het wordt niet weggestoken. Het is oké om deze binnen het veilige kader van de therapie te tonen. Ze ondertekent zelfs haar werk.

Wat ze niet echt onder woorden kon brengen, en waarschijnlijk wel in haar verhalen vervat zat (maar ik zag of voelde het niet), heeft ze op een andere manier tot uitdrukking gebracht. Wat zij hier bracht was niet ‹zomaar› … Loes drukte zich beeldend uit in de hoop dat ik gevoelig genoeg was voor deze taal, opdat ik het nu wel kon vatten. En daarin is ze heel goed geslaagd.