De schijn (bewegingen) van het brein

In onze tijd ligt dat heel anders, want wij kunnen bij leven het functionele lichaam in kaart brengen. Wij zien (dis)functionele onderdelen van het lichaam op kleurrijke beelden terwijl het hart klopt en het brein zoemt. Wij hebben vandaag de dood niet meer nodig om de waarheid van het lichaam te achterhalen. Maar welke waarheid zien wij wanneer we het werkende brein bestuderen?

Psychoanalyse en neurowetenschap doet verslag van de stand van zaken omtrent breinverkenningen in een psychoanalytisch perspectief. Alle auteurs zijn psychoanalyticus of psychoanalytisch angehauchte wetenschapper. Een groot aantal van hen volgt de stroming in de huidige psychoanalyse om neuroscience te verbinden met de psychoanalyse, een bedrijvigheid die wel wordt aangeduid met ‹neuropsychoanalyse›. Een minderheid is daarentegen kritisch en wijst op de onmogelijkheid van deze onderneming.

Vanwaar de enorme belangstelling van deze betekeniszoekers naar de hardware van ons bestaan? Wil men het vroege — en later verworpen — ideaal van Freud evenaren? Wil men grond onder de voeten voelen in het psychoanalytische moeras? Is het de laatste stuiptrekking van een zieltogende psychoanalyse?

De onvoorwaardelijke interesse voor het subject wordt ingeruild voor of althans vermengd met een onbedaarlijke hang naar objectivisme. Het lijkt erop dat de psychoanalyse erbij wil horen en daarmee verraad pleegt aan haar hermeneutische oriëntatie. Zij heeft haar revolutionaire elan ingewisseld voor brave burgerlijkheid en een politiek correct sciëntisme. Nog even en wij gaan meedoen met de gedragstherapeuten om het impliciete geheugen wat anders te conditioneren.

Dit boek laat toch een wat andere tendens zien. Het laat alle nieuwigheden op het gebied van de neuroscience de revue passeren om ze vervolgens tegen het licht van de psychoanalyse te houden door bijvoorbeeld psychoanalytische aannames en hypothesen bevestigd te zien in neurowetenschappelijk onderzoek. Het onbewuste en de verdringing krijgen pas recht van bestaan wanneer zij hun basis vinden in neurale netwerken, zo lijkt het. Voorstanders van de neuropsychoanalyse verwachten dat deze nieuwe tak van wetenschap een overkoepelende theorie levert die de harde neurowetenschappen integreert met de subjectieve ervaring die de psychoanalyse bestudeert.

Herhaalde malen wordt in het boek de waarschuwing geuit dat de psychoanalyse niet zomaar kan worden herleid tot de neurowetenschappen. Vanwaar dan toch ‹ineens› die meer dan normale belangstelling voor alles wat met neuroscience heeft te maken? Kan de psychoanalyse dan niet zonder die ‹harde kant› bestaan? Wordt onze praktijkvoering anders wanneer we alle fMRI-plaatjes van de hersenen in ons hoofd hebben? Ik denk het niet. In de talking cure blijft het woord centraal staan. En of het centrum van Broca nou direct in de buurt van de amygdala ligt of juist niet, zal daar niet veel aan afdoen. Alle pogingen tot Aufhebung van de tegenstelling tussen lichaam en geest ten spijt, blijft de kloof tussen beide goed zichtbaar. In de bijdrage van Patrick Luyten e.a. vond ik dat het meest opvallend; na een uitgebreide uiteenzetting over neuronale systemen werd ineens overgegaan op een beschrijving van de kliniek. Voor mij zat er geen enkele verbinding tussen het eerste en het tweede deel, maar ik had wel het gevoel dat de zon ging schijnen, dat wel.

Er moet mij nog iets van het hart. Ondanks alle waarschuwingen tegen onverantwoord reductionisme in het boek is de tendens in sommige bijdragen (Shevrin, Nicolai, Luyten en Oppenheim) wel erg deterministisch.

De meest gefundeerde bijdrage met een pleidooi voor een dialoog tussen psychoanalyse en neurowetenschappen is van de hand van een filosofe, Gertrudis Van de Vijver. De grootste indruk heeft de bijdrage van de van huis uit biologe Ariane Bazan op mij gemaakt. Zij heeft de mogelijkheden en begrenzingen van een interactie tussen psychoanalyse en neuroscience op een voortreffelijke wijze verwoord. Voor mij persoonlijk was deze tekst een epifanie.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.