Van een muziekdoosje, een klosje en een stamppotstamper ...

Arthur Japin ontdekte, als op school gepest jongetje, het belang van de binnenwereld. Hij ‹zag› een koets in het mistige negentiende-eeuwse Londen op het toneel toen hij hoefgetrappel hoorde in het op elkaar klikken van twee schoteltjes, terwijl er wat droogijs was gespoten. Japin schrijft zijn historische romans door zijn archieffeiten emotioneel te verwerken. Juist in de verbeelding komen historische personen tot leven. ‹Alles in mijn boeken is waar, ook dat wat ik verzonnen heb›, zo eindigt hij zijn lezing.

Catherine Pannevis, klinisch psychologe, kreeg als klein meisje een muziekdoosje van haar grootmoeder om met het wijsje het verkeerslawaai om oma's huis weg te spelen. Spel, de wereld nadoen, is het motto van haar lezing. Langzaam ‹Zo gaat de molen, de molen› en dan snel ‹Zo gaan de wieken de wieken› zingen, reguleert emotie. Je met moeders spullen bezighouden en moeder nadoen maakt de wereld voorspelbaar. En vader? Vaders stoeien en bereiden zo kinderen voor op dat wat nu juist niet voorspelbaar is in de wereld.

Christelle van der Meer, psychiater, vertelt over haar geheime tuin, haar innerlijke plaats van reflectie. Affecten beïnvloeden formele denkprocessen, stelt zij, verwijzend naar Bion. Ze laat een filmpje zien van een patiënte door wie zij zich gedwongen voelt mee te gaan in een niet-adequate behandelstrategie. Van der Meer laat op microniveau zien hoe zij intervenieert: ze wendt haar ogen af van de patiënte en trekt zich terug in haar geheime tuin.

Houd innerlijke macht tegenover moderne efficiëntie, is haar boodschap. Wie na een zitting een verslag moet maken op een niet-eigen-flex-computer-plaats om de interventies declarabel te maken, doet er goed aan een eigen geheime tuin te creëren, desnoods door een iPod op de oren en een foto op het flexscherm.

Jos de Kroon, psychiater en analyticus, haalt het fort-da-verhaal van Freud over zijn kleinzoon aan. Freud achtte, tot hij naar zijn kleinzoon keek, lust en herstel van evenwicht de dominante kracht in het psychische apparaat. Kleinzoon speelt met een klosje aan een touwtje. Hij gooit het weg — ‹fort› — en trekt het terug — ‹da›. Fort-weg is ontregeling en da-blij is terug, herstel, balans. Die observatie stemt niet overeen met het lustprincipe. Immers klosjes weggooien is ontregelen, is opzettelijk afstand doen van het lustvolle. Voor een heel klein kindje is de relatie moeder-warmte-voedsel-liefde-aanwezigheid één. Separatie maakt de mogelijkheid van dit samenvallen, van symbiose voor altijd onmogelijk. Gesepareerd zijn maakt bewust van de mogelijkheid tot weggaan of weg-zijn.

Net als Catherine Pannevis wijst De Kroon op het verschil tussen moeder en vader. Moeder is een gegeven, een spiegel, vader een ontdekking van de afstand, van de wet van de realiteit. Van het nee.

Via taal of via beeld moet het kindje macht krijgen over het verlangen naar het potentieel afwezige object. In de geheime tuin van Christelle van der Meer, stoeiend met vader en spelend met het klosje van Freuds kleinzoon wordt (of moet) het dragelijk (worden) dat moeder niet altijd aanwezig is.

Nelleke Nicolai, psychiater, psychoanalytica, vertelt over wat er gebeurt als het niet lukt om van moeder te separeren. Als moeder het zelf niet kan verdragen dat haar kindje een niet-spiegel is, als haar kindje een eigen identiteit heeft. Nelleke Nicolai haalt De pianiste van Elfride Jellinek aan. De veertigjarige pianiste geeft overdag pianoles en slaapt 's nachts bij moeder in bed. Moeder kon niet verdragen dat de pianiste zelf iemand werd. De pianiste separeerde niet, ze leerde niet dat er een verschil is tussen aan- en afwezigheid, ze leerde niet om met een klosje en een touwtje moeder te verbeelden of te vervangen. Nu kan de pianiste op haar beurt werkelijk niet verdragen dat een leerlinge beter speelt, dus anders is dan zijzelf. Om verdere rivaliteit — dus ontspiegeling, separatie — te voorkomen stopt zij de zakken van de beter spelende leerlinge vol glas zodat concurrentie voor altijd onmogelijk wordt.

Nicolai wijst op het belang van de herhaling: in het opnieuw het klosje tevoorschijn laten komen en alsnog de patiënt te helpen vanuit de spiegelrelatie tot een gesepareerde afstand te komen. Samen met de patiënten maakt zij zo een ‹niet-te hete-soep› met alle aangereikte ingrediënten.

Ten slotte Frans Schalkwijk, psycholoog, psychoanalyticus, met Weg met de containment — Leve de ontregeling. Schalkwijk heeft de drifttheorie ‹overboord gekieperd›. Hij probeert het leven zelf in de behandelkamer te krijgen door als een ontregelende vader in de zin van Catherine Pannevis of als een realiteit aanbrengende vader in de zin van Jos de Kroon het evenwicht te verstoren. Zeg niet tegen de patiënt: ‹Ik vind alles goed›, maar spreek directe taal: ‹Je vader moet dood van jou.› Schalkwijk overhoort het publiek: ‹Wie van u heeft wel eens een boek aangeraden? En wie van u heeft wel eens over een film verteld?› Er gaan veel vingers omhoog. Niemand blijkt ooit een stamppotstamper aan een patiënt uitgeleend te hebben. Frans Schalkwijk zelf wel. Aan een patiënt die van zijn aan schoonmaakdwang lijdende moeder niet in de kastjes mocht komen. En dat terwijl hij voor het eerst een meisje uitgenodigd had. Zou Frans Schalkwijk dat echt gedaan hebben? Of is het de macht van de verbeelding?

Zo kwam er een eind aan een dag waarop Arthur Japin in een koets in Londen stapte, Catherine Pannevis het muziekdoosje van haar grootmoeder liet horen, Christelle van der Meer over haar geheime tuin vertelde, Jos de Kroon het belang van een touwtje en een klosje uitlegde, Nelleke Nicolai over glas in een zak van een leerling sprak en waarop Frans Schalkwijk vertelde dat hij echt een keer zijn stamppotstamper uitgeleend had. De muzikale narren Youp van Zorge en Jos Bus maakten er een liedje op, terwijl schilderijen aan de muur verlokten tot kopen.

De dag van De verbeelding aan de macht was er. De sprekers spraken. De kunst hing en de muziek klonk. Er werd gelachen en geluisterd en het leek alsof de verbeelding vanzelf zo aan de macht was gekomen. Maar dat was niet waar. De dag werd verzorgd door de Commissie Wetenschap van de NVPP, bestaande uit Linda Dil, Marielle Hendriksen, Dieke Kampen en Marlies van der Valk. Zij waren het die bedachten dat de Verbeelding zo aan de Macht moest komen.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.