Aan deze zijde van het lustprincipe

For your pleasure? is voor het grootste gedeelte een weergave van een studiedag georganiseerd door de Stichting Psychoanalyse en Cultuur op 20 oktober 2012 te Gent. De eerste bijdrage is van Nadia Sels, lector aan de Universiteit van Antwerpen, faculteit ontwerpwetenschappen. Zij ziet het kunstwerk als de plaats van de zelfcreatie en zelfdestructie, waarbij het idee van de ‹verdubbeling› (‹ontdubbeling› in België) een cruciale rol speelt. In het kunstwerk herkent het subject zich nadat het zichzelf ‹in scène› heeft gezet. Wanneer we daarbij een uitstapje naar de psychopathologie mogen wagen, kunnen we een parallel trekken tussen de kunstenaar die zijn eigen werk vernietigt en de zelfdestructie, zoals bij de automutilatie. Dit laatste thema brengt ons meteen bij de bijdrage van Barbara Baert, hoogleraar aan de Katholieke Universiteit van Leuven faculteit Letteren, die handelt over Het pact tussen sluier en wonde, een postfreudiaanse analyse van een merkwaardig gebruik in het Midden-Oosten waarbij vrouwen littekens dragen rondom de navel. Een negentiende-eeuws fotoboek van deze vrouwen heeft kunstenares Berlinde De Bruyckere geïnspireerd tot een tentoonstelling van wassen beelden waarin vulva's en fallussen figureren.

De drie volgende bijdragen, van Filip Geerardyn, Paul Verhaeghe en Marc De Kesel, dragen een heel ander karakter. Filip Geerardyn, hoogleraar aan de Universiteit van Gent faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschap, bespreekt middels de analyse van de kunstwerken van Mekhitar Garabedian het genieten van de waarnemer/psychoanalyticus. Garabedian demonstreert in zijn creaties hoe het subject tot stand komt in relatie met de Ander. In een van zijn kunstwerken staan achtendertig luidsprekers opgesteld die woorden in het Armeens, zijn moedertaal, laten horen. De kunstenaar is opgegroeid in Vlaanderen en door de overlevering begrijpt hij een beetje maar zeker niet alles van het Armeens. Er blijft bij hem iets hangen dat voor hem zeer vertrouwd is: ‹Gewoon op straat lopen (in de Armeense wijk van Beiroet) en je moedertaal horen spreken creëert de plezierige en tezelfdertijd bizarre ervaring van thuis te komen. Mensen zijn talige wezens› (p. 51). Uit de achtendertig luidsprekers klinken woorden, die telkens beginnen met de achtendertig letters van het Armeense alfabet. Het genieten van het Reële is onmogelijk omdat het te overweldigend is. Daarom zet de kunstenaar iets tussen het Reële en het subject dat de illusie van het genieten van het Reële in stand houdt.

Paul Verhaeghe, geen introductie nodig, laat nog op een andere manier het onmogelijke van het Reële zien. Aan de hand van de kunstwerken van Louise Bourgeois toont hij hoe haar chtonische — aardse, meestal in tegenstelling tot het goddelijke — kunst ons de weg wijst naar het Reële en weer terug. Al vroeg in haar carrière had Louise Bourgeois door dat de wetenschap — in haar geval de wiskunde — haar niet de rust kon verschaffen die zij zocht in haar zoektocht naar de waarheid. Zij had een meer persoonlijke, subjectieve weg te gaan en die vond zij in de kunst, waarin het genieten en het beangstigende van het Reële een centrale plaats innemen.

Marc De Kesel, filosoof, behandelt de opvattingen van George Bataille, die het esthetisch oordeel over de genitaliën een prominente plaats toebedeelt. In tegenstelling tot Leonardo da Vinci, die weinig schoons kon ontdekken in de geslachtsorganen, vond Bataille dat ‹het belang van schoonheid vooral hierin gelegen is dat lelijkheid niet bezoedeld kan worden en dat het wezen van de erotiek juist die bezoedeling is […]. Hoe groter de schoonheid, hoe erger de bezoedeling› (p. 106). Voor De Kesel is Batailles theorie even fascinerend als onhoudbaar.

In de bijdrage van Peter Verstraten, film- en literatuurwetenschapper, die de titel meekreeg De schaamte (niet) voorbij wordt de ‹hard-core art› in de film besproken. Samen met het melodrama en de horror behoort de pornografie tot de minst gerespecteerde genres in de filmwereld. Het melodrama wordt gekenmerkt door een zo klein mogelijke afstand tussen de karakters en de kijker. De laatste beweegt mee met de emoties die worden vertoond. Deze ‹tearjerker› heeft een achteraf-, een après-coup-karakter. De horrorfilm, oftewel de ‹fearjerker›, wordt juist gekenmerkt door een ‹te vroeg› omdat de dader in essentie door zijn misdadig ingrijpen zijn eigen castratie zou willen voorkomen (denk maar aan de lustmoordenaar). De pornografische film valt ergens tussen de ‹tearjerker› en de ‹fearjerker› in wat temporisatie betreft. Hierin gebeurt het allemaal op het moment zelf, want in dit genre is het altijd ‹bedtijd›.

Michel Thys, psychoanalyticus, beschrijft aan de hand van het ‹il-y-a› van Emmanuel Levinas de subjectieve hypostaserende uitwerking van het werk van de Amerikaanse schilder Edward Hopper, dat met zijn grote gekleurde vlakken, waarin menselijke figuren zijn geschilderd, een unheimliche eenzaamheid uitstraalt.

For your pleasure? wordt afgesloten met Een klein abecedarium over psychoanalyse en esthetiek door Mark Kinet, psychoanalyticus. Dit deel is een opmaat voor een wat groter abecedarium dat later zal verschijnen.

Alles bij elkaar is For your pleasure? een rijk en diepzinnig boek over het esthetisch genot belicht vanuit een niet alledaagse psychoanalytische visie.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.