Mentaliseren Bevorderende Relatietherapie

Wie met koppels werkt, heeft een duidelijke focus nodig. Dat vertelde Jürg Willi ons al. De focus of rode draad in het boek is het klinische gegeven van twee partners die samen in therapie komen, (deels) omdat ze een totaal verschillend perspectief hebben op eenzelfde gebeurtenis, en er allebei stellig van overtuigd blijven dat enkel zij de waarheid vertolken.

Vroeger werd dit het Rashômon-fenomeen genoemd. Tegenwoordig noemen we het ‹problemen met mentalisatie›. De problematiek komt mooi tot uiting in de film Rashômon (1950) van Kurosawa: Een jonge samoerai gaat wandelen in het woud met zijn adembenemend mooie vrouw. Hij wordt vermoord, dat staat vast. In het vervolg van de film komen beurtelings vier betrokkenen (de houthakker, de bandiet, de vrouw en de geest van de samoerai) getuigen in de rechtbank. Elk vertelt zijn verhaal, vanuit zijn of haar perspectief. Vier protagonisten, vier verhalen, en alle vier zijn ze er even rotsvast van overtuigd dat zij ons de waarheid vertellen. Het feit dat anderen het zo anders kunnen zien, brengt verwarring en angst teweeg, niet alleen bij elk van de protagonisten — zoals bijvoorbeeld verwoord door de ontredderde houthakker in de openingszin van de film: ‹I don't understand, I don't understand it at all› —, maar ook bij ons, de toeschouwer. Dit lijkt me een goede klinische of cinematografische achtergrond om het boek mee te lezen.

Het eerste deel, Basic science, belicht de theoretische kaders waarop het model van Mentaliseren Bevorderende Relatietherapie geïnspireerd is. Voor het hoofdstuk A few things worth knowing about marriage putten de auteurs uit Henry Dicks' standaardwerk uit 1967 Marital tensions — Clinical studies towards a psychological theory of interaction, door velen ook vandaag nog beschouwd als het basiswerk voor psychodynamisch georiënteerde relatietherapie. Dicks beschrijft hoe projectie van verdrongen of afgesplitste aspecten van de ene partner en de identificatie met deze aspecten door de andere partner kunnen leiden tot polarisatie, waarbij elke partner een specifieke maar gefixeerde rol binnen het koppel aanneemt (‹he's the one who ...; she's the one who ...›). Dicks legt hier de basis voor het collusieconcept dat Jurg Willi verder uitgewerkt heeft. Dit is een boeiend hoofdstuk, dat veel klinische inzichten rond relatietherapie samenbrengt. Interessant is de link met mentalisatie en hoe deze projecties en collusies het mentaliseren van de partners in de weg staan. Vervolgens, in het hoofdstuk Love seen through the lens of attachment theory wordt stilgestaan bij de rol van gehechtheid in de partnerrelatie; hoe de individuele gehechtheidsstijl van de partners de aard en het verloop van de relatie mede beïnvloedt. Relatietherapie mag echter volgens de auteurs niet tot doel hebben de individuele gehechtheidsstijlen te veranderen, wel om het koppel bewust te maken van deze stijlen en van de invloed ervan op elkaar. Belangrijk is ook hier de link tussen gehechtheid en mentalisatie. Via Bowlby gaan we dan in het derde hoofdstuk, What evolution teaches about dating and mating, naar Darwin. Dit hoofdstuk boeide me minder, het gaat over ‹mating› and ‹matching›. Het functioneren van de partners wordt geplaatst tegen de achtergrond van de evolutietheorie, waarbij we ons steeds (impliciet) de vraag stellen of we evenveel uit de relatie halen als we erin investeren, ook wel ‹reciproque altruïsme› genoemd.

Het tweede deel, Practical approaches — Mentalisation-based couples therapy, bevat drie hoofdstukken, alle met een duidelijke focus op het proces van mentalisatie. Deze hoofdstukken zijn geschreven als een soort handleiding voor Mentaliseren Bevorderende Relatietherapie en worden geïllustreerd met interessante klinische vignetten. Er wordt stilgestaan bij de basisattitude van de therapeut, zoals ‹holding the mind in mind› en het ‹niet-weten›. De hoofdstukken gaan in op mogelijke technieken en interventies die de therapeut kan aanwenden om het mentalisatieproces tussen partners te faciliteren of te restaureren. Het zijn interessante hoofdstukken, helder geschreven, en erg bruikbaar. Maar er zijn veel herhalingen en de theorie wordt soms wel erg uitgesponnen, wat op den duur wat kan gaan vervelen.

Het derde deel, Elaborations, is weer meer theoretisch. In het eerste hoofdstuk wordt gefocust op hoe verwachtingen onze percepties kleuren, en dus ook kunnen bijdragen aan mispercepties en misverstanden binnen partnerrelaties. Het neuropsychologische proces van patroonherkenning bezit zowel faciliterende als interfererende aspecten, en kan tot problemen met de mentalisatie leiden. Koppels helpen stilstaan bij hoe ze tot hun snelle conclusies zijn gekomen, kan een meerwaarde zijn in relatietherapie. In het tweede hoofdstuk wordt het fenomeen ‹complementariteit›, zoals oorspronkelijk gedefinieerd door Benjamin (1998), toegepast op de partnerrelatie. Complementariteit betekent hier dat partners hun interacties zo op elkaar kunnen afstellen, steeds opnieuw, dat er een gestructureerd en specifiek interactiepatroon ontstaat. Dat patroon wordt daardoor voorspelbaar, maar belemmert anderzijds ook het ontstaan van nieuwe interacties, en beperkt zodoende de autonomie van de partners. Toegepast op de partnerrelatie sluit het concept ‹complementariteit› sterk aan bij het gedachtegoed van Dicks en Willi zoals hierboven beschreven. Lawrence Josephs is auteur van het hoofdstuk Mentalizing sexual betrayal. Hierin wordt het gedachtegoed dat in de andere hoofdstukken door Thompson en Tuch is uitgewerkt verder geoperationaliseerd en wordt specifiek stilgestaan bij hoe moeilijk en traumatiserend het enerzijds kan zijn over de motieven van je ontrouwe partner te mentaliseren, en anderzijds hoe het slecht mentaliseren een negatief effect kan hebben op de partnerrelatie, en ruimte kan maken voor ontrouw. Het hoofdstuk van Josephs biedt een interessant denkspoor, maar één dat slechts beperkt wordt uitgewerkt, met geringe integratie van bestaande literatuur.

The stories we tell ourselves is een opmerkelijk boek. Thompson en Tuch zijn psychodynamisch geschoold, kennen de literatuur, en weten die op een creatieve en heldere wijze te integreren en te verbinden aan het concept ‹mentalisatie›. Dit maakt het boek de moeite waard om te lezen — zeker voor de relatie- en gezinstherapeuten onder ons. Anderzijds vind ik dat de auteurs té integratief proberen te zijn, en laten ze wel erg veel verschillende invalshoeken aan het woord. Dat is niet altijd nodig. Maar gelukkig laat het boek toe deze minder interessante hoofdstukken simpelweg te ‹skippen›.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.