De morele derde

Dit is een grote vraag die een moreel appel op ons doet, maar die om meer vraagt dan een individualistische morele benadering. De vraag is niet of ik iemand uit het water red als ik hem zie verdrinken; de vraag is ook niet in hoeverre ik als omstander, Europees burger met een verblijfsvergunning en een huis, indirect medeschuldig ben. De vraag is wat ervoor nodig is om een situatie te creëren waarin de pijn van de ander en het geweld dat haar of hem is aangedaan erkend worden, zonder in een moreel discours van schuld en slachtofferschap te vervallen, of een juridisch discours dat draait om feiten in een coherent verhaal en dat degene die ‹gehoord› wordt onder verdenking stelt.

In april vindt ook, tegelijkertijd, een conferentie plaats over de vraag naar de positie van omstanders die getuige zijn van het lijden van de ander die zich in een gewelddadige situatie bevindt. De conferentie draait om de positie van ‹de morele derde›, een begrip dat refereert aan dat wat nodig is om te ontsnappen aan het dualisme van schuld en slachtofferschap in situaties waarin sprake is van lijden en geweld.

De praktiserend psychoanalytica en sociaal denker Jessica Benjamin vormt in de woorden van filosoof en Benjamin-enthousiasteling Harry Kunneman ‹de ziel van de conferentie› The moral third — Psychoanalysis, witnessing and repair. Benjamin verbindt in haar werk feministische theorie, kritische theorie en theorieën over intersubjectiviteit aan psychoanalyse. Haar werk is dan ook van betekenis op zowel sociaal-theoretisch en klinisch als op maatschappelijk en persoonlijk niveau. In de lijn van haar werk is de bijeenkomst, georganiseerd door de Stichting Waardenwerk in samenwerking met de Universiteit voor Humanistiek en de Stichting Psychiatrie en Filosofie, een ‹intercourse across disciplines›. Dit geldt zowel voor de inhoudelijke invulling van het congres als voor de bezoekers, waaronder psychoanalytici, therapeuten, filosofen, studenten humanistiek en maatschappelijk werkers.

Het gevoel te falen als getuige is, zo benadrukt Benjamin in haar lezing The discarded and the dignified — From the failed witness to ‹you are the eyes of the world1, een centraal onderdeel van trauma.2 Getuigen betekent hier: (mede)delen wat je gezien en meegemaakt hebt. Zoals Benjamins naamgenoot Walter schreef over het trauma van de Eerste Wereldoorlog: ‹Had men, toen de oorlog voorbij was, niet gemerkt dat de mensen verstomd van het slagveld terugkeerden? Niet rijker — armer aan mededeelbare ervaring.›3

Jessica Benjamin vertelt in haar lezing over een eigen ervaring: terwijl bombardementen plaatsvinden in de Gazastrook, ligt zij op het strand in Florida. Ze heeft zojuist met een bevriende collega die daar woont gesproken, die haar hoorbaar aangedaan verteld heeft dat de situatie verschrikkelijk is. Op het strand kijkt ze om zich heen en merkt dat ze een speciale vorm van dissociatie ervaart: ze is buiten zichzelf, de beschermende muur van haar identiteit is afgebrokkeld, en ze voelt zich niet thuis op deze plek van witte mensen die in veiligheid verkeren. Zij hebben niet gezien en meegemaakt, wat zij heeft gezien en meegemaakt. Een vreemde ervaring, want Benjamin is zélf wit, verkeert in veiligheid en heeft in feite niets gewelddadigs meegemaakt. Ze is in haar medeleven echter helemaal bij de ander en treedt als het ware buiten haar lichaam.

Is dit nu geen voorbeeld van het mede-lijden dat Nietzsche zo verafschuwde, louter een verdubbeling van lijden die ons zwakker maakt in plaats van krachtiger, waarin de wil tot macht onder het mom van morele verhevenheid zich tegen onszelf keert? Ik denk van niet. Dit is geen voorbeeld van hoe Benjamin zich terugtrekt in morele superioriteit; het is een voorbeeld van een ervaring van plaatsvervangend trauma, een ervaring van de onmogelijkheid ervaringen te delen in een omgeving die, zoals Benjamin stelt, wegkijkt, niet alleen van het lijden, maar ook en vooral van het geweld. Dit wegkijken is niet iets dat alleen anderen doen, we schermen ons ook af voor de pijn die we zelf voelen en anderen aandoen. Het falen bestaat erin dat het zelf zich splitst en de twee helften niet met elkaar kunnen leven. Het falen betreft het niet bereiken van de positie waarin zowel de kwetsbaarheid als de in potentie gewelddadige kracht in jezelf en de ander kan bestaan, waarin de spanning tussen zelf en ander, zowel in jezelf als in de relatie, kan worden (uit)gehouden, zodat twee kunnen bestaan. De ervaring van mislukt getuigen legt bloot dat het onderscheid tussen zelf en ander, gekwetste en agressor, niet strikt te maken is en dat een derde nodig is om te ontsnappen aan, in nietzscheaanse termen, de strijd-tegen waarin van elkaar verschillende krachten niet worden vermeerderd of versterkt, maar vernietigd.

In haar lezing stelt Benjamin de vraag naar de mogelijkheidsvoorwaarden van de positie van de morele derde. De notie van ‹de derde›, geïntroduceerd door Lacan, is voor hem datgene wat voorkomt dat de relatie tussen twee instort, ofwel door een opgaan in elkaar dat verschil elimineert, of door een polarisatie waarin de één domineert en de ander zich onderwerpt. Anders dan Lacan, die de positie van derde koppelt aan de Wet van de Vader (het incestverbod dat de symbiotische moeder-kinddyade doorbreekt), koppelt Benjamin de positie van de derde aan de moeder die de spanning tussen haar verlangen en de behoeften van het kind vasthoudt.4 De strijd-tegen, tussen twee, dader en slachtoffer, functioneert onder het principe ‹Er kan er maar één leven›, wat ook vertaald kan worden als ‹Alleen mijn lijden telt›. Voor Benjamin is de morele derde een psychische capaciteit om twee te kunnen laten bestaan onder het principe: iedereen moet kunnen leven.

© 2009-2024 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.