Over de teloorgang van empathie

In het eerste hoofdstuk gaat de auteur dieper in op het concept ‹empathie›, dat tegenwoordig populair is. Empathie houdt in je verplaatsen in iemand anders, de gevoelens en perspectieven van die ander gaan begrijpen en je door dat begrijpen laten leiden in wat je doet. Er is ook een morele connotatie in empathie: bezorgd zijn om het welzijn van de ander. Het is zowel delen in andermans vreugde als in andermans lijden en gaat dus verder dan compassie. Empathie is nauw verwant met altruïsme en met liefde. Zonder twijfel vormt empathie het fundament van in relatie zijn. Zonder empathie verdwijnt alle levendigheid en warmte uit menselijke relaties, empathie is als zuurstof voor de ziel. Als alle diagnostische labels zijn aangebracht, de medicatie voorgeschreven, het onbewuste bewust gemaakt, de overdracht en tegenoverdracht begrepen, en er een transformatie in het verhaal heeft plaatsgevonden, is er ruimte voor de ontmoeting met de ander. Dan wordt empathie de essentie. Dit is de kernboodschap van de auteur. Empathie is echter niet mogelijk als men geen onzekerheid, ambiguïteit en niet weten kan verdragen.

Het tweede schandaal volgens Agosta is het consequent verkeerd vertalen door Strachey van ‹empathie› als ‹sympathetic understanding›. De auteur beschouwt dit als een devaluatie van het concept ‹empathie›, dat in het werk van Freud een veel grotere plaats inneemt dan de meesten van ons denken.

De auteur sluit vooral aan bij het oeuvre van Freud en is verder geïnspireerd door Kohut en Ricoeur. De relatie van empathie met andere concepten komt uitvoerig aan bod, zoals intuïtie, emotionele versmelting (‹merger›), correctieve emotionele ervaring, afhankelijkheid, projectieve identificatie, over-identificatie, ervaringsnabijheid, plaatsvervangende introspectie, resonantie, emotionele infectie … Wie wil weten hoe empathie beschermend werkt tegen burn-out en compassie-moeheid, zal in dit boek zijn gading vinden.

Agosta benadert empathie op een nieuwe manier. Hij definieert empathie als een proces dat bestaat uit vier fasen die in elkaar overgaan. Ten eerste is er empathische receptiviteit waarbij men zich opent voor de ander en zich in zijn plaats stelt (‹vicarious introspection›). Dit leidt tot een empathisch begrijpen van de ander, zodat deze (h)erkend wordt in zijn autonome keuzes en zijn manier van in relatie staan met anderen. Dit veronderstelt dat men kennisneemt van de expliciete en impliciete perspectieven waarvan de ander uitgaat. Daarop volgt de empathische interpretatie die gelijktijdig het perspectief van de eerste (het subject zelf), de tweede (zijn toehoorder) en de derde persoon (degene die beide gesprekspartners van buitenaf waarneemt) omvat. Hierbij wordt de ervaring van de andere persoon gearticuleerd en geïntegreerd alsof het een eigen ervaring betreft. Wanneer de empathische interpretatie juist is en aan de andere persoon wordt voorgelegd, zal hij wat gezegd wordt als de eigen ervaring herkennen. Dit is een empathisch moment. De empathische interpretatie gaat naadloos over in de vierde fase van de empathische responsiviteit: de toehoorder luistert verder, ofwel spreekt en ontwikkelt een verhaal waardoor het subject zich begrepen voelt. Er wordt dan rekening gehouden met timing, tact, finesse, narratieve vaardigheden en optimale responsiviteit zonder dat de toehoorder het subject onnodig frustreert.

Interessant zijn de beschouwingen over weerstand tegen empathie. Er zijn patiënten die bewust en onbewust verkeerd begrepen willen worden. Jammer genoeg brengt de auteur dit niet in verband met wat Bion (1962, 1970) schrijft over ‹minus K› en de leugen. Volgens Agosta kan empathie niet zonder een dosis masochisme: de therapeut dient zich kwetsbaar te kunnen opstellen, zich te laten raken door de pijn, de angst en de verwarring van de patiënt. Dit betekent niet dat de therapeut alles kan verdragen. Is het niet devaluerend voor de therapeut om gereduceerd te worden tot een narcistisch verlengstuk van het archaïsche zelf van de patiënt? Dit zal onvermijdelijk weerstanden induceren bij de therapeut. Weerstanden tegen empathie kunnen ook liggen in de zorgorganisatie of in de patiënt. Hij kan de therapeut provoceren tot een non-empathische houding waarbij er een atmosfeer van wederzijdse antipathie ontstaat. Dit is vaak het geval wanneer sadomasochistische dynamiek wordt geactualiseerd.

De opvattingen van de auteur worden geïllustreerd met behulp van klinische vignetten en interessante herinterpretaties van Freuds Dora en Wolvenman. Ook de bespreking van micronarratieven en de kritische evaluatie van het werk van Spence over het onderscheid tussen narratieve en historische waarheid vond ik erg interessant. Het laatste hoofdstuk over huiselijk geweld past niet echt in het boek. De manier waarop het onderwerp wordt benaderd is wat Amerikaans, omdat vooral Amerikaanse misstanden aan de kaak worden gesteld. Sommige opvattingen van de auteur worden te sloganesk, te pamflettair en te provocerend gebracht. Ze zijn niet genoeg afgestemd op mijn voorkeur als lezer voor nuance, pluralisme en gematigdheid.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.