Psychoanalyse en/als beschavingsarbeid

In het eerste hoofdstuk wordt de cultuur geschetst waaruit Freud afkomstig is: de Joodse, liberale middenklasse en het medisch-wetenschappelijke milieu, al waren zijn referenties systematisch Grieks-Romeins. In het Wenen van Klimt en Kokoschka, Arthur Schnitzler en Arnold Schoenberg was kunst een must voor een bourgeoisie die meende door aristocratie van de geest blauw bloed te kunnen ‹verwerven›.

In het tweede hoofdstuk worden groep en massa, beschaving en cultuur onder de freudiaanse loep gehouden. Voor Freud is zijn psychoanalyse immers niet alleen individuele, maar ook sociale psychologie (p. 21). Je hebt kleine of grote groepen, met of zonder leider. Kerk en leger zijn kunstmatige groepen waar een externe kracht wordt ingeschakeld om desintegratie te kunnen verhinderen en morfostase te bewaren en te bewaken. Groepen kenmerken zich door toename van affect en remming van het intellect. Er is een passie voor autoriteit en een honger naar gehoorzaamheid. Freuds complete formulering van groepsdynamiek wordt kort en bondig aangehaald: doelgeremde libidinale banden tussen en onderlinge identificatie met de leden en eenzelfde relatie met het object/de leider die ieders Ik-ideaal vervangt en belichaamt (p. 23). De natuur wordt beschouwd als een vijandige en ontzagwekkende kracht die getemd moet worden met het oog op veiligheid. Bestaansreden van beschaving is verdediging tegen de/onze natuur (p. 18). Beschaving behelst menselijke intellectuele activiteit die zich bevindt in drie domeinen (p. 38): de bedwinging van de natuur en de externe wereld, het zoeken naar vervangende bevrediging van verdrongen wensen, bijvoorbeeld door middel van sublimatie, en ten slotte grote instellingen en relaties die het oedipuscomplex helpen bedwingen en de libido afleiden van infantiele naar sociale investeringen. Ook nutteloze activiteiten zoals het nastreven van schoonheid, properheid of orde is belangrijk en onderscheidt beschaving van barbarij (p. 44).

In het derde hoofdstuk passeren enkele socioculturele instellingen de revue: religie, moraal, rechten en kunst. Totem- en latere religies zijn gebaseerd op een contract met de vader. Elke dode vader is een gedode. Voorafgaande ambivalentie leidt tot (ook collectief) schuldgevoel, en het superego vormt zich in identificatie met deze vader. Later in zijn werk beschouwt Freud de godsdienst als een resultaat van/oplossing voor onze vroegkinderlijke hulpeloosheid. Religie is een poging de zintuiglijke wereld de baas te zijn door middel van de nog levende wensvoorstellingen van de kindertijd. De religie houdt de mens in een permanente kinderlijke toestand (p. 63). Dat ze grote diensten verleent aan de menselijke beschaving door het temmen van asociale driften (p. 61) spreekt Freud elders tegen, want in zijn tekst over massapsychologie klinkt het als volgt: ‹Wreedheid en intolerantie voor ongelovigen zijn natuurlijk voor elke religie› (p. 63). De actuele uitwassen van bijvoorbeeld moslimfundamentalisme indachtig is dit citaat mijns inziens zeer herkenbaar. Wie zei ook weer dat meer filosofen vermoord werden door priesters dan priesters door filosofen? Verderop in het boek volgt nog een bespreking van ethiek waarbij het onder meer gaat over gewetensvorming en over collectieve moraal. Over politiek merkte Freud nuchter op dat naties zich meer door passie laten leiden dan door hun belangen (p. 69) … Puttend uit Freuds diverse publicaties dienaangaande worden kunstenaar, kunstwerk en -publiek ook door Smadja besproken.

Het vierde hoofdstuk gaat in dialoog met toenmalige en huidige sociologische en antropologische inzichten. Hier begeeft de auteur zich enthousiast, maar ook technisch en gedetailleerd op eigen, gespecialiseerd terrein. Freud had geen kennis van zijn tijdgenoten en sociologische founding fathers Emile Durkheim of Max Weber. Kritiek krijgt hij vooral omdat hij de complexiteit van sociale organisaties en relaties verwaarloost. Ook houdt hij geen rekening met het fenomeen van emergentie en een systemisch perspectief: hoe een nieuwe sociale realiteit weliswaar aan individuen ontspringt, maar er een wezenlijke alteriteit aan toevoegt (p. 94). Paradoxaal beschrijft Freud het individu bovendien als een microsociologisch universum bevolkt door talrijke innerlijke objecten.

Het vijfde en laatste hoofdstuk behandelt de Kulturarbeit. Terwijl James Strachey spreekt over civilization, heeft Smadja het naar eigen zeggen over een andere socioculturele realiteit (p. 163). Wat is de impact van sociale fenomenen en van cultuur op de constructie van de menselijke geest? De cultuur bevordert of vereist verdringing, sublimatie, remming, symbolisatie, enzovoorts. Zodoende zorgt zij voor een onophoudelijk proces van humanisering. Het individu staat met de cultuur echter op gespannen voet. Psychoanalyse is een naopvoeding of een correctie van eerdere opvoeding (p. 31). Ze beantwoordt niet aan een conventionele moraal. Minder verdringing, een grotere mogelijkheid tot bevrediging, toegenomen sublimatievermogen en waarachtigheid. Ziedaar wat ze schenkt aan het individu, al dan niet en min of meer ten koste van de gemeenschap.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.