De ontwikkelingstheorie van Winnicott

Dias stelt dat Winnicotts theorie over de psychische maturatieprocessen de centrale component van een nieuw paradigma vormt. Deze maturatieprocessen kenmerken zich door opeenvolgende fasen, waarin ontwikkelingstaken worden gerealiseerd die leiden tot specifieke verworvenheden. Afhankelijk van de kwaliteit van de zorgomgeving zullen deze intrinsieke processen meer of minder gefaciliteerd worden. Bij het begin van het leven is er nog geen sprake van een externe omgeving. Op dat ogenblik is de omgeving louter subjectieve werkelijkheid, die noch extern, noch intern is. Het verwerven van externaliteit komt tot stand in de loop van maturatieprocessen. Winnicott accepteert niet dat de grondslag van de menselijke natuur berust op causaal deterministische driftprincipes, zoals Freud dacht. Vanaf het begin is er leven en een omgeving die dit faciliteert, in de eerste plaats de moeder. De psyche is bij het begin van het leven nog niet aanwezig, maar duikt op als gevolg van maturatieprocessen enkele weken na de geboorte. Een precies beginpunt hierbij is moeilijk vast te stellen.

Winnicotts theorie over de maturatieprocessen is gebaseerd op enkele basisaannames: bij het menselijk individu in wording is er een intrinsieke, aangeboren tendens naar integratie tot een unitair geheel, een primaire creativiteit en de continue aanwezigheid van een faciliterende omgeving. In het begin van het psychisch leven is het menselijk wezen niet-geïntegreerd. De niet-geïntegreerde toestand duikt op uit niet-zijn en gaat vergezeld van een ervaring van fundamenteel alleen zijn. Deze eenzaamheid blijft in de diepte van de persoon voortbestaan, los van driftmatigheid. Dit deel wordt afgeschermd, blijft afgesplitst, communiceert niet en vormt de basis van het ware zelf. Alles begint met ‹zijn› (being), ‹zijn› dat voortgang vindt (continuity of going-on-being), ervaren en de ervaring als werkelijk aanvoelen. De relatie met de zorgomgeving kan gezien worden als een ontwikkelingsproces dat gekarakteriseerd wordt door opeenvolgende fasen die elkaar overlappen. Eerst is er het stadium van absolute afhankelijkheid met de primordiale toestand van alleen-zijn en de eerste voeding (the theoretical first feed). In dit prille begin is er een tegenstelling tussen spontaneïteit en reactiviteit. Na de absolute afhankelijkheid volgt de relatieve afhankelijkheid met subfasen, zoals het stadium van desillusie, het stadium van transitionaliteit, het stadium van objectgebruik en het bereiken van ‹I am›-status. Daarna volgt het stadium naar onafhankelijkheid (towards independence), met het ontstaan van bekommernis en zorgzaamheid (concern). Vanaf dit stadium (relatieve onafhankelijkheid) worden de klassieke freudiaanse theorieën toepasbaar: opeenvolgend de oedipale fase, de latentieperiode, de adolescentie, de volwassenheid en de ouderdom. Zo is de cirkel rond, en keren we terug naar relatieve afhankelijkheid en de absolute afhankelijkheid. Deze stadia en processen worden door Dias gedetailleerd beschreven.

Tijdens de fasen van absolute en relatieve afhankelijkheid dient de baby drie ontwikkelingstaken te realiseren: integratie in tijd en plaats (integration), het bezielen van het lichaam (personalisation) en het maken van contact (object relating). Eerst leeft de baby in een subjectieve wereld die hij creëert, vervolgens vertoeft hij in een transitionele wereld en ten slotte leert hij kennis te nemen van de externe wereld en er een relatie mee aan te gaan. Langzaam groeit het besef dat men de wereld niet almachtig onder de eigen controle kan houden. In het stadium van het objectgebruik vernietigt de baby de moeder als subjectief object, verdrijft haar uit de zone van almacht en ontdekt haar als extern persoon. Slechts wanneer de moeder deze destructie overleeft, krijgt liefde een nieuwe betekenis en ontspruit er iets bijzonders in het leven van het jonge kind, namelijk fantasie.

Het boek van Dias is vooral interessant omdat duistere concepten van Winnicott begrijpelijk worden, zoals imaginaire elaboratie. Tijdens het proces van personalisatie zal de baby zich geleidelijk het eigen lichaam toe-eigenen. De imaginaire elaboratie of de creatie van betekenis gaat vooraf aan de mentale operaties van representatie, verbaliseren en symbolisatie. Het onderscheid tussen imaginaire elaboratie, verbeelding, fantaseren en schematiseren van het lichaam wordt helder uitgelegd.

Dias formuleert ook filosofische en epistemologische beschouwingen bij de theorie van de maturatieprocessen. De omgeving determineert de baby niet op een causale manier, maar voorziet in faciliterende condities die de natuurlijke groei mogelijk maken. Ze synthetiseert mooi de objecties die Winnicott maakt tegen het denken van Freud, Klein en Hartmann. Volgens Winnicott kan een kind niet begrepen worden op grond van de freudiaanse theorieën over de neurose. Pas wanneer het kind geïntegreerd is tot een eenheid en mij van niet-mij kan onderscheiden, is het in staat een neurose te ontwikkelen. De graduele integratie in ruimte en tijd kan onmogelijk begrepen worden in termen van driftpsychologie. Winnicott verwerpt pogingen om het menselijk wezen te objectiveren. Zijn denken is antidogmatisch. Hij wantrouwt abstracte conceptualisaties die losstaan van de ervaring en verwerpt gesloten, abstracte systemen, wat hem niet belet om originele theoretische paden te betreden, onafhankelijk van die van Freud en Klein.

Dit is een compact, theoretisch boek zonder klinische vignetten, dat prima de ontwikkelingstheorie van Winnicott samenvat. In dit boek kondigt de auteur haar nieuwe boek aan over de psychose volgens Winnicott. Het probleem ligt dan volgens haar in een vroege omgeving die niet genoeg is afgestemd en te weinig biedt om de almachtsillusie van de baby in stand te houden.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.