De droom: over neurowetenschappen en lacaniaanse psychoanalyse

Samenvatting

In 2007 is dit boek van de Perzische analyticus Movallali, die in Parijs werkt, voor het eerst uitgegeven in het Frans door uitgeverij L'Harmattan en nu vertaald naar het Engels. In het eerste deel lezen we filosofische beschouwingen over leven en temporaliteit, over de drift volgens Freud en Lacan en over de fysiologie en de fenomenologie van beweging. Movallali formuleert fundamentele kritieken op de reflextheorie die zowel de freudiaanse psychoanalyse als de cognitieve gedragstherapie heeft beïnvloed. Hij verwijst overigens naar het werk van de Nederlander Frederik Buytendijk die in 1920 een belangrijk boek over dierpsychologie heeft geschreven waarin de basis werd gelegd van de ethologie. Wat de neurowetenschappelijke aspecten betreft, gaat de aandacht vooral uit naar het thalamo-corticaal model van Llinas die stelt dat hersenen intrinsiek bewustzijnsactiviteit voortbrengen: het bewustzijn zou aangeschakeld worden via een oscillatorloop tussen cortex en thalamus. Bewustzijn is dus geen epifenomeen ten gevolge van zintuiglijke prikkels die van buitenaf het organisme binnenkomen. In het tweede deel, wat mij betreft het interessantste, wordt een originele droomtheorie gepresenteerd vanuit freudo-lacaniaanse inspiratie in dialoog met de neurowetenschappen. Een nieuw concept is ‹adventisatie›, een neologisme van de auteur (in het Frans: aventisation). In de droom wordt een project niet gerealiseerd, maar wordt de toekomst voorgesteld alsof een praesens vervuld is. Hij leent de term ‹advent› uit de christelijke traditie, de vier weken voor Kerstmis gewijd aan de gedachtenis van de naderende geboorte van Jezus. Advent is een particuliere vorm van verwachting. De droom is een poging tot adventiseren van het verlangen: een verlangen, een verwachting wordt als vervuld voorgesteld. Er is een beweging naar voren, die in scène wordt gebracht en gedramatiseerd. Een deel van het eigen Zelf wordt vooruitgeschoven, een ander deel kijkt toe. Het subject imiteert zichzelf zoals hij ‹geweest zal zijn›. Zoals blijkt uit het volgende citaat van de auteur: ‹The dream is the attempt to adventize what remains in suspense in the subject› (p. 103). Movallali maakt deze complexe notie duidelijk aan de hand van vele droomvoorbeelden, voornamelijk uit de eigen praktijk, maar ook geleend van Freud, Boss en Hobson, om maar enkele te noemen. Zo is de beroemde Irmadroom de uitdrukking van iets wat voor Freud komen zal: het ontdekken van het onbewuste dat als schandalig zal worden geoormerkt. In de droom wordt de sluier die over zijn onbewust verlangen ligt, weggenomen. Andere droomvoorbeelden illustreren dit concept: een belangrijke vraag die de dromer voor een moeilijk dilemma zal plaatsen, wordt aangekondigd. Wat zich in de toekomst zal aandienen, wordt zichtbaar gemaakt: Was mijn vader een dubbelspion tijdens de Tweede Wereldoorlog? Vervulde een dochter de wens van haar familie hun imaginaire fallus te zijn? We kunnen eruit afleiden dat de droom altijd gericht is op de vervulling van iets dat in de toekomst ligt en begrepen zal worden. Vaak betreft het pijnlijke en onrustgevende waarheden over zichzelf. Alsof de profetische dimensie die in preanalytische, bovennatuurlijke verklaringen van de droom centraal stond, ook in onze tijd niet weg te denken is? Movallali beklemtoont dat het in de droom niet gaat om de realisatie van een wens; het gaat om de vervulling ervan zoals Freud beschrijft. Dit betekent zich rekenschap geven van het niet-actuele: een positie waar plaats is voor het onverwachte en voor verrassing. In de visie van Movallali is de droom een complex fenomeen met een narratieve structuur die begrepen kan worden vanuit de literaire theorie: een dramatische sequentie, een condense textuur, een turbulente intrige. De droom maakt gebruikt van linguïstische devices die het overgedetermineerd karakter tot stand brengen. Talige uitdrukking wordt getransformeerd in beelden. De droom vraagt om interpretatie. De droomarbeid maakt dus gebruik van aanzienlijk meer mechanismen dan Freud heeft beschreven. Veel aandacht gaat uit naar de mise en abyme van het subject. In de literaire theorie heeft mise en abyme (letterlijk: ‹plaatsing in de afgrond›) betrekking op een raamvertelling: verhalen die in verhalen worden geplaatst. Hierbij moet dus onderscheid gemaakt worden tussen verschillende vertelniveaus. Enkele vragen en nieuwe gedachten zijn me ingegeven. Ik noem er slechts enkele: Met welke snelheid en welk ritme wordt een droom verteld? Is de droom gestructureerd als een kort verhaal, een fabel, een legende, een sprookje of als een gedicht (p. 91)? Welke zijn de narratieve sequenties in dromen? De auteur gebruikt in dit verband Franse termen die ik moeilijk kan vertalen: enchaînement, enchâssement, entrelacement (p. 92). Sommige dromen zijn dekherinneringen (p. 94). Dromen privilegiëren de onvoltooide tijd van het werkwoord (p. 95). Er is een verschil tussen de dromer en het dromend subject (p. 101). Niet de dagresten vormen de droom, maar wel hun dubbele betekenis, de woordspelingen die erin vervat liggen, hun fundamentele ambiguïteit (p. 103). Dromen maken gebruik van fantasieën, zijn soms de directe uitdrukking van de grondfantasieën van het subject, maar vallen er niet mee samen en mogen er niet mee verward worden. Het fundamentele verschil tussen een fantasie en een droom is dat een fantasie een wens niet poogt te vervullen, wel te bevredigen; een droom is in de eerste plaats een poging tot wensvervulling (p. 108). Imaginaire dromen kunnen onderscheiden worden van dromen die behoren tot het symbolische register: hun imaginaire dimensie vraagt niet om interpretatie, maar wel om verklaring (p. 111). Hij beschrijft het onirisch automatisme: zodra we onze ogen sluiten, worden al snel beelden getriggerd (p. 135). Er is een kwalitatief verschil tussen hypnagoge beelden die opkomen bij het inslapen en dromen. In navolging van Winnicott wordt ingegaan op de ludieke dimensie van dromen. Hoewel dit boek veel interessante ideeën bevat, vergt het van de lezer wel een filosofische en lacaniaanse voorkennis. Van de lezer wordt een forse inspanning gevraagd. Het boek moet meerdere malen gelezen worden voordat er begrip en inzicht ontstaat. Het is aan te raden het boek in het Frans lezen, want het doorgronden van de vertaling van ingewikkelde concepten lukt vaak niet. Wellicht is de vertaling niet goed genoeg. Het boek blinkt uit door de vele droomvoorbeelden en de originele interpretaties ervan.