Hoe werkt dat, psychotherapie?

Samenvatting

Tegenwoordig weet men het zeker: alle psychische ellende zit in de hersenen en niet ergens anders, zoals in de relaties met anderen, in de levensgeschiedenis, in de opvoeding of ontwikkeling en in het lot. Nee, psychopathologie is het gevolg van een disfunctionerend neuronaal netwerk. Om een andere opvatting te horen dan de breinverhalen die ons worden opgedist moet men hard zoeken. In de boekhandel bezwijken de boekenplanken onder het grote aantal breinboeken. Alle psychische problemen worden in deze lectuur geschreven op het conto van de hersenen waar een stofje dwarsligt of een neuron een verkeerde route is ingeslagen. Depressies, psychoses, ADHD, autisme, borderline-persoonlijkheidsstoornissen, ja zelfs geluk en talent worden toegeschreven aan functies (van delen) van de hersenen. Het grote publiek gelooft inmiddels in deze voorstelling van zaken en een aanzienlijk deel van de professionals in de geestelijke gezondheidszorg neemt eveneens aan dat psychische problemen berusten op stoornissen in de hersenen. Helaas is deze opvatting te simpel om waar te zijn en wetenschappelijk niet houdbaar. Daarom is De therapeut & Anna een welkome afwisseling met het ‹mechanistisch› paradigma van de hierboven geschetste dominante opvattingen in de psychiatrie. In dit boek vertelt de auteur, Jaap Wijkstra, de wederwaardigheden van een inzicht gevende psychotherapie met daarin zeer herkenbare voorvallen. Anna, de dochter van een psychiater is depressief, heeft suïcidale gedachten, is vastgelopen in relaties en bovendien komt zij niet meer tot werken als beeldend kunstenaar. Wijkstra is eveneens psychiater en verricht psychotherapieën die zijn geënt op het gedachtegoed van Sigmund Freud. Hij neemt Anna in therapie nadat zij door een psychoanalytisch instituut is afgewezen als patiënt-kandidaat vanwege haar suïcidale uitingen. Deze omstandigheid zou te veel risico met zich meedragen. Dit roept natuurlijk meteen de vraag op voor wie dat risico geldt: voor het instituut of voor de patiënt. Kan een psychoanalyse of een psychoanalytische therapie nog überhaupt doorgang vinden wanneer elk risico wordt uitgesloten? Een psychotherapeutisch engagement draagt immers altijd een risico met zich mee. Het impliceert een avontuur waarvan men tevoren de afloop niet kent. Er is nog een bijzonderheid bij de aanvang van deze therapie; een kind van een (directe?) collega in behandeling nemen is niet zonder meer vanzelfsprekend en kan in de loop van de behandeling leiden tot ongewenste complicaties, zoals die zich later ook voordeden toen de symptomatologie ernstiger werd en de vader/collega erop aandrong de therapie te stoppen en hij vond dat het tijd werd om medicatie te gaan gebruiken. Deze gebeurtenis interfereerde heftig met de therapie en het is een hele kunst om als therapeut én patiënt het roer stevig in handen te houden om de behandeling niet te laten mislukken. De therapie neemt zijn loop en Anna wordt verliefd op de therapeut en daar begint de draad die gedurende het hele therapeutisch proces te volgen is. Wat maakt het dat zij verliefd wordt op hem? Moet hij haar redden? Waarom gaat zij hem idealiseren? Is er sprake van een narcistische overdracht en tegenoverdracht? Zijn er aanwijzingen in het gezin van herkomst die voeding geven aan deze ontwikkeling? Welke functies vervullen haar symptomen en haar kunstuitingen die nu stagneren? Wat wordt er met haar idealisering van de therapeut en haar verliefdheid op hem afgeweerd? Al deze vragen komen in dit boek aan de orde. Systematisch worden de afweermechanismen, overdracht en tegenoverdracht, moeilijkheden bij het hanteren van de therapieregels besproken. Wijkstra doet zijn uiterste best om dit alles uit de doeken te doen en beschrijft in heldere en eenvoudig te vatten termen de theorie die daaraan ten grondslag ligt. De therapeut & Anna heeft het karakter van een verbatim verslag, van een roman à la Heden ik, morgen gij en een leerboek voor studenten. Mijn vermoeden is dat dit boek een reconstructie is van een langer durende ervaring van een psychotherapeut die een educatief oogmerk heeft. Dit vermoeden wordt bevestigd door de soms wat erg uitgebreide uitleg van de manier waarop de mens in elkaar zit en hoe psychoanalytische begrippen verstaan dienen te worden. Het werd nog eens versterkt door het feit dat de verbale uitingen van patiënt en therapeut naarmate het relaas vordert steeds meer op elkaar gingen lijken. Dat deed soms wel wat gekunsteld aan, maar neemt niet weg dat er ook sprake is van soms aangrijpende passages en leerzame momenten. Wij komen inmiddels niet veel te weten over de therapeut. Het heeft er alle schijn van dat hij de abstinentieregel die in de therapie gebruikelijk is, eveneens heeft doorgevoerd in de tekst van het boek. Hij laat ons zelfs niet weten waar hij als psychiater heeft gewerkt en wat voor soort psychotherapeut hij is. Op het eind van het boek kunnen wij toch nog even een glimp opvangen van zijn persoon wanneer hij afreist naar New York om in het MoMa de drie zelfportretten van zijn patiënte te gaan bekijken; hij was daardoor geëmotioneerd. Was hij zelf ook een beetje verliefd op zijn patiënte of was hij eerder trots op zijn eigen creatie? Wij zullen het niet weten. Alles bij elkaar is dit een goed boek voor diegenen die zich willen bekwamen in de psychotherapie, zoals psychotherapeuten in opleiding en arts-assistenten psychiatrie.