Naar een biologische psychoanalyse?

Samenvatting

Psychanalytici aller richtingen, luister en huiver: ‹Beeldvormend onderzoek heeft aangetoond dat psychoanalyse, net als andere vormen van psychotherapie, een biologische behandeling is› (p. 95). Dit letterlijke citaat uit het nieuwste boek van Eric Kandel De gestoorde geest wordt in vele toonaarden door de tekst heen een aantal keren herhaald. Het is de auteur ernst, want dat beeldvormend onderzoek laat zien dat psychotherapeutische interventies veranderingen in de hersenen teweegbrengen. Op zich is dat niets nieuws, maar Kandel gaat zeer gedetailleerd uitleggen hoe dat in elkaar zit. Op het meest elementaire niveau gaat het om nieuwvormingen van synapsen (sprouting) ten gevolge van een herhalende prikkeling van neuronen bij een therapeutische interventie die leidt tot een verandering in het neuronale netwerk als geheel. Deze constatering komt dicht in de buurt van wat Freud Bahnung heeft genoemd. Maar Kandel noemt dat niet. Wat staat er nog meer te lezen in De gestoorde geest? Dat de grote psychiatrische stoornissen en ook enkele neurologische aandoeningen terug te brengen zijn tot disfunctionerende hersenen als gevolg van foute genen die wij van onze voorouders erven of door genen die een mutatie hebben ondergaan. De genen zorgen voor de aanmaak van eiwitten die de bouwstoffen zijn van de cellen in ons lichaam, dus ook van de neuronen die in zeer groten getale in onze hersenen aanwezig zijn en daar netwerken en kernen vormen die bepaalde functies uitvoeren. Wanneer in dat proces van gen naar neuron iets fout gaat heeft dat grote gevolgen voor ons. Kandel noemt een aantal ziekten die het gevolg zijn van genoemde disfunctie van het neuronale netwerk, zoals de ziekten van Parkinson en Huntington, maar ook autisme, bipolaire stoornissen, schizofrenie en verslaving. Ook genderidentiteitswisselingen kunnen het gevolg zijn van gederailleerde genetica. Hoe dat precies neuronaal, genetisch en op het vlak van neurotransmitters in elkaar steekt kan men het beste bij Kandel zelf lezen, want hij is een goed schrijver en een begenadigd didacticus. In een zeer begrijpelijke taal met sprekende voorbeelden en heldere afbeeldingen, brengt hij zijn ideeën aan de man. De auteur heeft een naam op te houden als Nobelprijswinnaar in 2000 op het gebied van de geneeskunde. Hij heeft fundamenteel onderzoek gedaan naar de werking van het geheugen en deed daartoe proeven met de Aplysia, een ongewerveld zeeslakje dat vooral in Californië voorkomt. Uit zijn onderzoeken is gebleken dat het geheugen plastisch is, wat wil zeggen dat bepaalde herhaalde stimuli een fysieke verandering teweeg kunnen brengen in de structuur van neuronen. Bij alle biologische wezens wordt dit fenomeen waargenomen en zo kunnen wij mensen onderhevig zijn aan veranderingen in ons neuronale netwerk waarvan wij ons niet eens bewust zijn. En daar doemt bij Kandel ineens de verbinding met de psychoanalyse op, wat wel voor de hand ligt. Hij noemt dat dan een manifestatie van het impliciete of non-declaratieve geheugen. En dat is de reden waarom hij psychoanalyse een biologische behandelvorm vindt, omdat daarmee het geheugen en andere hersenfuncties kunnen worden beïnvloed, wat ook nog eens een keer met beeldvormende technieken aanschouwelijk gemaakt kan worden. Om deze idee gestand te doen moet Kandel nog wel een paar kunstgrepen toepassen. De eerste is dat geest en lichaam niet gescheiden zijn. Daartoe wordt René Descartes nogmaals aan de schandpaal genageld omdat hij de uitvinder van het lichaam-geestdualisme zou zijn geweest. Nee, zegt Kandel, lichaam en geest zijn één en hetzelfde. Ten tweede zijn volgens hem psychische stoornissen hersenstoornissen. Dat heb ik eerder gelezen en wel bij Wilhelm Griesinger uit een publicatie van ongeveer 170 jaar geleden.