Corona

Samenvatting

Terwijl de wereld nog grotendeels in afzondering verkeerde, kwam in mei 2020 al een boek uit over de coronacrisis, geschreven door de Sloveense filosoof, cultuurcriticus en (lacaniaans) psychoanalyticus Slavoj Žižek. Ook in dit kleine werk vol soepele overwegingen over mondiale thema's tegen de achtergrond van de coronacrisis neemt hij zoals gebruikelijk geen blad voor de mond. Naast een sensitiviteit voor de actualiteit en misschien ook wel voor de waan van de dag, is er ook het voorspellen van de toekomst, geformuleerd in een bonte rij van trendgevoelige aforismen. Žižeks stijl is krachtig, provocerend soms, maar het blijven associaties die hij een bladzijde later weer nuanceert of zelfs herroept en nauwelijks uitwerkt. Toch stoort dat niet wanneer je je als lezer laat meevoeren in zijn lenige redeneertrant. Hij benoemt zichzelf in bepaalde passages tot roepende in de woestijn en lijkt een zeker genoegen te scheppen in het bespot worden door collega-filosofen. Eén hoofdstuk heeft bijvoorbeeld als uitdagende titel: ‹Communisme of barbarij, zo simpel is het›. Toch lijkt hij over zijn rol als trendforecaster, waarbij een vorm van communisme de oplossing zal brengen, zelf ook onzeker. Juist in dit hoofdstuk volgt een afgewogen en genuanceerd betoog. Het is een prettig leesbaar boek dat de lezer aan het denken zet. Het gaat dan minder om het grote geheel en de effectiefste aanpak van de coronacrisis, want dat geeft Žižek ook toe: dat weet niemand. Boeiender passages zijn die van de kleine observaties, bijvoorbeeld dat in deze tijden van afstand houden, een diepe blik in de ogen van de ander meer kan onthullen dan een aanraking. Het is immers belangrijk om naar elkaar om te kijken en dan ook gezien te worden. Juist nu we mensen die dicht bij ons staan uit de weg moeten gaan, kunnen we hun belang voor ons meer ervaren. Dit hoor en zie je ook om je heen nu mensen verwaarloosde of verloren gegane vriendschappen rehabiliteren of van nieuwe impulsen voorzien. Hij schrijft ook dat een teken van beschaving wordt gevormd door de groeiende perceptie dat intolerantie jegens andere rassen, culturen en seksuele minderheden idioot is, maar laat erop volgen dat de omvang van de coronacrisis deze notie overstijgt. Het blijft onduidelijk wat hij hier precies mee bedoelt, maar er lijkt inmiddels wel een verband te zijn tussen de pandemie en de Black Lives Matter-beweging. Dit boekje is uitgekomen voor de wereldwijde protesten tegen racisme een aanvang namen naar aanleiding van de gewelddadige dood van George Floyd. Het is wellicht niet toevallig dat deze betogingen zo'n vlucht hebben genomen doordat de coronacrisis onze blik verscherpt en we een beter onderscheid kunnen maken tussen wat wel en niet wezenlijk is. Schaamte voor je land, en niet liefde voor je land kan het ware teken zijn dat je erbij hoort, aldus Žižek. Hiermee zou je deze protesten in een hoopvol licht van gezamenlijke verandering kunnen plaatsen. Hij is ervan overtuigd dat het ‹nieuwe normaal› niet meer zal terugkeren naar het ‹oude normaal› en dat veel onderdelen van ons leven niet meer vanzelfsprekend zijn: ‹We zullen moeten leren een veel fragieler leven te leiden› (p. 95). Tegelijk maakt hij ook een beweging in de richting van het virus, niet zozeer om het te omarmen, zoals sommigen propageren, maar vanuit de gedachte dat de aanvaarding van het lot als zijnde onvermijdelijk de druk minder kan maken. Hij vergelijkt het met de oedipusmythe: juist de stappen die door Oedipus' ouders werden gezet om het voorspelde noodlot te vermijden, maakte de verwezenlijking van ditzelfde noodlot mogelijk. De appendix waarin een uitwisseling met twee vrienden van de auteur plaatsvindt, is voor psychoanalytisch georiënteerden het interessantst. Een Braziliaanse psychoanalyticus beschrijft daarin dat de mensen die voor de crisis al thuis werkten zich de meeste zorgen maken. Zij staan bloot aan de ergste vorm van onmacht omdat ‹geen enkele verandering van hun gewoontes de singulariteit van deze situatie in hun dagelijks leven kan afbakenen› (p. 152). Met andere woorden: als er geen grote veranderingen zijn in de dagelijkse routine, krijgt de dreiging een spookachtig karakter, wordt deze onvoorspelbaarder en groter. Volgens Žižek gaat dit over het lacaniaanse onderscheid tussen ‹de werkelijkheid› en ‹het werkelijke›. De werkelijkheid is daarbij de waarneembare realiteit waarin we ons leven leiden, terwijl het werkelijke een dreigende entiteit is, onzichtbaar en daarom imponerend als almachtig. Wanneer deze spookachtige entiteit onze dagelijkse realiteit binnendringt (zoals het virus), wordt deze onzichtbare vijand gelokaliseerd en daarmee hanteerbaarder, zelfs als we slachtoffer worden. ‹Zolang deze omzetting in de realiteit niet kan plaatsvinden zijn we ofwel gevangen in een angstige paranoia of nemen we onze toevlucht tot ineffectieve symboliseringen door «acting outs» die ons blootstellen aan onnodige risico's› (p. 155). Een andere vriend beschrijft hoe het virus tot een goed en fatsoenlijk leven kan leiden nu mensen in deze nieuwe ethiek als vanzelfsprekend hard werken en zich nuttig maken vanuit hun huis en daarbij tegelijk hun kinderen opvangen en lesgeven. Het vormt een terugkeer naar een eenvoudiger leefwijze met basisbehoeften als werk, liefde en zorg voor anderen in de directe nabijheid. Žižek besluit met de hoop dat er iets van dit besef van wat echt belangrijk is in het leven blijft bestaan. Daar zal hij naar verwachting in een volgend boek op terugkomen.