Geschiedenis als trauma

Huppertz start met twee vrij algemene hoofdstukken over de geschiedenis van het traumaconcept en de psychiatrische benadering van trauma. Deel II behandelt in vijf hoofdstukken diverse dimensies van trauma. Het beschrijft hoe onopgeloste traumatische hechtingservaringen transgenerationeel worden overgedragen en hoe deze de zelfontwikkeling beïnvloeden. Dit wordt verbreed naar sociale trauma's en de manier waarop de invloed van sociopolitiek geweld doorwerkt over verschillende generaties. Er wordt een vergelijking gemaakt met de invloed van radioactieve residuen: onzichtbare en niet voelbare besmetting door gebeurtenissen uit een ver verleden werkt onbewust door, en geeft voeding aan enactments. Historische gebeurtenissen, zoals genocide en massavernietiging, hebben impact op de geest van grote groepen ouders: het belemmert hun reflectief vermogen en de regulatie van affecten, waaronder agressie. Dit lijkt actueel en relevant nu grote groepen (vaak getraumatiseerde) ouders hun kinderen opvoeden in vluchtelingenkampen. Spijtig dat hierover uitwerking ontbreekt. Er worden twee andere soorten trauma's behandeld: ambigu verlies, dat niet afgesloten kan worden omdat de verloren persoon psychisch dan wel fysiek ‹verdwenen› is (zoals bij vermiste personen, maar ook bij geliefden met alzheimer) en de invloed van cumulatieve microtraumatische gebeurtenissen: subtiele, grotendeels onopgemerkte interacties binnen en mogelijk ook buiten hechtingsrelaties. Een voorbeeld van dit laatste is de impact van gedrag en houding van bepaalde meerderheidsgroepen ten aanzien van minderheidsgroepen. Het traumaconcept wordt hier zeer uitvoerig uitgewerkt, waarbij de begrenzing ervan niet verhelderd wordt. Is alles wat de zelfontwikkeling negatief beïnvloedt te beschouwen als trauma(tisch)? Het boek geeft hier geen eenduidige visie op.

In het derde deel wordt ingegaan op de effecten van historische processen en cultureel trauma, waarbij vooral aandacht gaat naar de impact van een totalitair communistisch systeem. Het alles controlerende en bepalende regime van de voormalige DDR wordt beschreven in zijn implicaties voor (de ontwikkeling) van het individu: de focus op gelijkenissen, de over-identificatie met de groep ten koste van de individuele identiteit en de onderdrukking van het verlangen naar zelfbepaling. Het concept van het vals zelf wordt uitgebreid tot een defensieve reactie op een gebrek aan responsiviteit van de totalitaire staat op individuele behoeften. Passiviteit en onderdrukking van elke spontaniteit worden een zelf-beschermend schild.

In de volgende hoofdstukken komen twee Oost-Europese groepsanalytica aan het woord. De eerste beschrijft een methode van psychodynamisch groepswerk (reflective citizens): dialooggroepen van burgers die een containing-ruimte (positieve sociaalpsychologische retreats) creëren waarin reflectie, dromen en fantasieën een plek krijgen, zonder gekwalificeerd te worden als ‹juist of fout›. De volgende bijdrage beschouwt de Tsjechische geschiedenis vanuit de theorie van het sociaal onbewuste en benadrukt een interessante gelijkenis tussen de zogenaamde vrije keuze van Tsjechië voor het communistische systeem en het misbruikte kind dat als volwassene onbewust ‹kiest› voor een weg waarin het lijden wordt voortgezet. De Tsjechische groepscultuur die voornamelijk antihelden (zoals de brave soldaat Švejk) creëert wordt voorgesteld als een potentieel transformerende kracht.

Het vierde deel presenteert korte gevalstudies van zeven patiënten uit de voormalige DDR. Dit casusmateriaal krijgt weinig duiding. Er wordt gefocust op de verre voorgeschiedenis van eerdere generaties. Vaak is er sprake van een harde, dominante opvoeding met weinig aandacht voor de behoeften van het kind. Depressie, inertie, gebrek aan spontaniteit, zelfwaardering en aan opkomen voor zichzelf, angst voor verlies en onderdrukking van kwaadheid kenmerken het klinische beeld. De patiënten stellen zich afhankelijk op, verwachten veel van de therapeut, hechten overmatig belang aan feiten en aan wie er gelijk heeft. Een rigide, controlerende en wantrouwende houding is kenmerkend.

In een vijfde deel worden acht vormen van traumabehandeling beschreven met psychodynamisch-psychoanalytische grondslag (de hedendaags freudiaanse, post-kleiniaanse, winnicottiaanse, ego-psychologische, objectrelationele, zelfpsychologische, relationele en hechtingstheoretische benaderingen). De opeenvolging lijkt niet toevallig. De lezer merkt hoe steeds minder nadruk wordt gelegd op neutraliteit van de therapeut en hoe de externe realiteit, de erkenning van het trauma en de relationele component in de behandeling belangrijker worden. De auteurs kregen wellicht de opdracht (ook) te focussen op de invloed van sociale en politieke systemen en trauma's op het individu. Zij deden dit, wat mij betreft, met wisselende inzet en succes.

In de volgende twee delen worden ‹andere› (dan psychoanalytische) traumabehandelingen beschreven. Het betreft twee vormen van kunsttherapie: een muziektherapeutische en een drama- of spelbenadering, waarbij de creatieve of beeldende therapie vreemd genoeg onbesproken blijft. Daarnaast worden nog twee psychotherapeutische benaderingen voorgesteld. Het is onduidelijk waarom juist deze twee benaderingen werden geselecteerd, maar we krijgen wel de kans om kennis te maken met een (interessante!) toepassing van het neurosequentieel model van Bruce Perry in een Australisch programma voor kinderen en jongeren met multipele hechtingstrauma's én intergenerationeel cultureel en sociaal trauma. De tweede niet-psychoanalytische behandelvorm is de ‹mentaliseren bevorderende› behandeling. Het verrast hoe deze behandelvorm als niet-psychoanalytisch wordt geklasseerd, te meer daar vele aspecten van deze benadering (bijvoorbeeld de impact van verstoord reflectief functioneren van verzorgers op de zelfontwikkeling, het alien self) expliciet worden geïntegreerd in de eerder besproken psychoanalytische benaderingen, en bijvoorbeeld de benadering vanuit de hechtingstheorie wel psychoanalytisch wordt genoemd. Hoe dan ook, Fonagy en zijn collega's (allen analytici) brengen een mooie tekst, waarbij de begrenzing van het traumaconcept wel verloren gaat. Zij beschrijven onder meer de invloed van specifieke opvoedingspraktijken op de ontwikkeling van vormen van epistemisch vertrouwen of wantrouwen die bevorderlijk zijn voor het (psychologisch en fysiek) overleven in specifieke sociaalpolitieke contexten.

Het laatste deel stelt me dan weer teleur: in plaats van verdere duiding te geven gaat Huppertz — eerder oppervlakkig en losstaand van de centrale boekthema's — opnieuw in op de psychiatrische benadering uit deel I.

Voor therapeuten in opleiding lijkt dit boek me minder geschikt. De poging om een veelomvattend boek te schrijven maakt immers dat sterk ingeboet wordt op focus en samenhang. De hoofdstukken zijn ook van ongelijke kwaliteit. Maar wie zich hieraan niet te sterk stoort zal, sprokkelend in dit boek, interessante nieuwe dingen en verrassende invalshoeken ontdekken en gaandeweg sterk overtuigd raken van de centrale boodschap verwoord door Lifton (2001): ‹We cannot take the case history out of history and […] we cannot take history out of the individual case› (p. 221).

© 2009-2024 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.