Hoofdlijnen van de psychoanalyse (à la Ferro)

Hoewel er sporadisch praktische informatie wordt gegeven die interessant kan zijn voor patiënten, is het toch vooral een theoretische inleiding bestemd voor ervaren therapeuten. Er wordt een beeld gepresenteerd van een intersubjectieve psychoanalyse waarbij de stijl van de analyticus sterk verschilt van de karikatuur van een zwijgende, abstinente en neutrale collega uit de vorige eeuw. Nu reageert zij (want de meeste psychoanalytici zijn vrouwen) op een natuurlijke manier, spontaan en tegelijkertijd gedisciplineerd, waarbij een heldere taal wordt gesproken en transparantie niet geschuwd wordt (p. 96). De patiënt ervaart de analyticus als iemand die onzekerheid, tegenstrijdigheden en complexiteit kan verdragen, en ermee kan leven niet onmiddellijk alles te begrijpen. Zij is iemand die durft te kijken in de diepte en zich nederig voelt door het feit dat de menselijke conditie weinig voorstelt. Bovendien dient de analyticus zich bewust te zijn van de eigen subjectiviteit en haar unieke bijdrage aan de creatie van de feiten die zij observeert in de spreekkamer.

In deze psychoanalyse maakt men gebruik van een nieuwe conceptuele ‹gereedschapskist› waarvan ik slechts enkele van de belangrijkste begrippen zal noemen: alfafunctie, oscilleren tussen negatieve bekwaamheid en geselecteerd feit of tussen paranoïde-schizoïde en depressief functioneren, tweepersonenveld, container-contained, emotionele unison, transformatie, verhalen. Deze termen worden goed uitgelegd. Aan het einde is er ook een verklarende woordenlijst aanwezig.

Het boekje geeft een mooi overzicht van de talrijke en verschillende onbewusten die de inhoud van ons vak zeer hebben verrijkt. Het onbewuste kan verwijzen naar een plaats in de psyche waarnaar alle verboden en onaanvaardbare wensen worden verdrongen, te vergelijken met een ‹maximum security prison› waar alleen de gevaarlijkste criminelen worden opgesloten (de eerste topiek van Freud). Verder is het een karakteristieke wijze van psychisch functioneren die gestuurd wordt door het lustprincipe en gebruikmaakt van de mechanismen van de droomarbeid. Het onbewuste van Lacan is gestructureerd als een taal: een keten van betekenaars die doorbroken wordt door verlangens, emoties en angsten. Volgens Civitarese en Ferro gaat het niet alleen maar om een verbale taal, want er bestaat een ouder prediscursief onbewuste dat niet het verdrongen onbewuste is. Ze verwijzen naar het ongedachte weten van Bollas, dat opgebouwd is uit herinneringen die nog steeds de indrukken dragen van het vroegste samenzijn met het primaire object. Bion omschrijft het onbewuste als een psychoanalytische functie van de persoonlijkheid. Diens opvatting over het onbewuste is gebaseerd op de notie van het waakdroomdenken en op een radicaal sociale visie op de geboorte van het subject. Bij de geboorte beschikt het kind over een rudimentair bewustzijn; het is zich van alles bewust, wordt overdonderd door prikkels en impulsen vanuit de externe en de interne omgeving, maar het kind beschikt nog niet over ‹self awareness›, een term die moeilijk te vertalen is. Via de moederlijke rêverie leert het kind deze prikkels te absorberen, te transformeren en te subjectiveren … dus onbewust te maken. Het onbewuste bestaat dus niet van bij de geboorte; het moet als het ware opgezogen worden uit de moeder. Volgens Bion staat het onbewuste voor een constructieve, poietische1 en esthetische capaciteit; dus geen ‹maximum security prison›, maar een schrijfsysteem of een symbolisatieapparaat. In deze visie is het onbewuste een geheel van processen van betekenisverlening dat zich uitbreidt volgens een gradiënt die vertrekt van een zintuiglijk, prelexicaal en semiotisch niveau van functioneren naar een symbolisch niveau waarvan hypothetisch-deductieve systemen en algebra het summum vormen.

Deze nieuwe opvatting over het onbewuste heeft consequenties voor de techniek die de droom en het dromen een grote rol toebedeelt. Zo wordt het geheel van de sessie beluisterd als een lange droom. De mensen en de situaties waarover de patiënt spreekt worden beluisterd als personages in een verhaal dat via coconstructie tot stand komt, dus op grond van de nauwe samenwerking tussen de patiënt en zijn analyticus.

De functie van de analyticus lijkt meer op die van een filmmaker die verschillende narratieve stijlen hanteert om personages te transformeren. De analyticus draagt vooral bij tot kunnen dromen, moeilijk droombare ervaringen alsnog droombaar te maken en het verder dromen van onderbroken dromen en nachtmerries. Volgens de auteurs zijn er twee kanten aan de droom: een kant die de waarheid verbergt (in het verlengde van Freud) en een kant die waarheid op een poëtische wijze genereert. Droomtaal is nauw verwant met poëzie. Niet het ontsluieren van de betekenis van de droom staat op de voorgrond, wel het voortzetten van het droomproces, wat leidt tot psychische transformatie en expansie van de bevattende capaciteit van de psyche. Het onderzoeken van dromen brengt ons ertoe verschillende perspectieven op de werkelijkheid in te nemen die alle simultaan valide zijn, wat we ook doen als we een gedicht lezen. Dromen zijn compacte poëtische communicaties die niet als zodanig geduid hoeven te worden, maar vooral gewaardeerd en intuïtief aangevoeld.

Wat de techniek betreft ligt het accent niet meer op de overdrachtsduiding. We vragen ons nu vooral af of de patiënt onze tussenkomst zal kunnen verdragen en verwerken. Belangrijker is geduld, het zich afstemmen op het ritme van de patiënt, de juiste golflengte en afstemming vinden (emotionele unison), gebruikmaken van zwakke, onverzadigde en narratieve interpretaties. Volgens de auteurs is een analyse van een volwassene niet wezenlijk verschillend van een kinderanalyse (waarin wel gespeeld en getekend wordt).

Wie nog volledig onbekend is met de psychoanalyse, zal deze korte inleiding toch wel complex vinden. Wie op zoek is naar heldere antwoorden op eenvoudige vragen zal ook op zijn honger blijven zitten. Maar de professional die een indruk wenst te krijgen van wat voor een paradigmatische omwenteling het denken van Bion heeft teweeggebracht in de hedendaagse psychoanalyse, zal ruim aan zijn trekken komen.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.