Verlies en verlangen — De kinderanalyse volgens Klein en Dolto vanuit lacaniaans perspectief

Mijn oog viel op dit boek uit interesse voor de kinderanalyse, en ook omdat ik al langer meer wilde weten over Françoise Dolto (1908-1988), zeker in Nederland niet een heel bekend (kinder)analytica. Met de theorie en levensgeschiedenis van Melanie Klein (1882-1960) was ik als kleiniaans georiënteerd analytica wel op de hoogte. Met veel belangstelling las ik dan ook de samenvatting van Dolto's levensverhaal. Zes maanden oud overleefde ze ternauwernood een longontsteking als reactie op het plotselinge vertrek van haar kindermeisje. Het overlijden van haar 18-jarige zus toen ze 12 was leidde tot ernstige psychische ontregeling bij haar moeder, als gevolg waarvan Françoise de zorg voor haar twee jaar later geboren broertje, het ‹vervangkind›, op zich moest nemen. Na het verbreken van een haar door moeder opgedrongen verloving raakte zij tijdens haar studie geneeskunde — ook tegen moeders wil — in een ernstige crisis, die haar op de bank van René Lafforgue, de analyticus van haar broer, deed belanden. Kort voordat de Tweede Wereldoorlog begon zag ze analysepatiënten in haar eigen praktijk in het kader van de psychoanalytische opleiding die ze vooral op aandringen van haar analyticus was gaan volgen, maar haar échte roeping lag bij de kinderen die zij als kinderarts zag in het Parijse kinderziekenhuis en van wie zij de problemen die zij als psychosomatisch beschouwde wekelijks besprak met de wat vergeten kinderanalytica Sophie Morgenstern (1875-1940). Deze maakte overigens tragischerwijze een dag na de Duitse inval in Parijs een eind aan haar leven, wat een volgend pijnlijk verlies voor haar pupil moet zijn geweest. In het vervolg van haar loopbaan droeg Dolto bij aan de ontwikkeling van de theorie en praktijk van de kinderanalyse. Het is fascinerend te lezen over het door haar uitgewerkte begrip ‹onbewust lichaamsbeeld› en de ramificaties ervan: verplichte kost voor iedere analyticus, zou ik denken. Dat geldt ook voor haar gevalsbeschrijving van ‹Bernadette›, een 5,5-jarig anorectisch meisje met ernstige mentale en lichamelijke symptomen. De behandeling, die slechts achttien sessies in beslag nam, was succesvol. Dolto introduceerde hier voor het eerst de ‹bloem-pop› als overdrachtsobject, een keerpunt in de therapie. Het idee dat jonge kinderen lichamelijke symptomen kunnen ontwikkelen als reactie op psychisch onbehagen zou een belangrijke plaats krijgen in haar werk. De biografische informatie die nodig is om dergelijke symptomen bij kinderen volledig te kunnen begrijpen kan alleen door de ouders worden gegeven, die dan ook volgens Dolto bij de behandeling van hun kind moesten worden betrokken, met als bijkomend voordeel dat ze dergelijke verbanden ook zelf zouden kunnen gaan leggen. Hiermee week Dolto af van de door Klein gehuldigde ‹klassieke› opvatting dat in de kinderanalyse, precies zoals Freud had aanbevolen voor het analyseren van volwassen patiënten, het eigenlijke werk in de overdracht diende te geschieden. Klein onderhield dan ook in de regel alleen contact met de ouders waar het de tijden van de sessies of het halen en brengen naar afspraken betrof.

Een deel van zijn boek wijdt Walleghem aan een poging om het verlangen van zowel Klein als Dolto om (kinder)analyticus te worden te begrijpen vanuit hun levensgeschiedenis. Hij concludeert dat Klein niet tot de analyse kwam met de intentie om zich te vormen als analytica, maar vanuit een ‹diep existentieel psychisch lijden›, dat hij in verband brengt met het verlies van haar vier jaar oudere zusje toen zijzelf 4 jaar oud was en de traumatische verliezen die zij vervolgens leed op jongvolwassen leeftijd, van haar vader en haar geliefde broer. Dolto stelde zelf dat ze nooit analytica zou zijn geworden zonder het overlijden van haar zus en de rouwprocessen die daarna het hele gezin verstoorden. Walleghem meent — en hierin kan ik hem goed volgen — dat het komen tot de psychoanalyse vanuit een eigen lijden een noodzakelijke voorwaarde is wanneer men later zelf als analyticus met patiënten wil werken. Als kleiniaan begrijp ik dit dan als de noodzaak om zelf te voelen dat de genezing ligt in het opgeven van de almachtsfantasieën — bijvoorbeeld de fantasie schuldig te zijn aan het overlijden van een zus of broer — en het aanvaarden van de eigen kleinheid en relatieve onmacht, wat een gezondere verhouding tot de realiteit en echte reparatie mogelijk maakt. Dit lijden hoeft denk ik niet per se te worden veroorzaakt door feitelijke verliezen, maar vindt zijn oorsprong mogelijk eerder in het ontbreken of onvoldoende functioneren van een containende ander/ouder, soms vanaf het levensbegin. Waarbij het natuurlijk wel zo is dat zelfs de best functionerende ouders, als zij een kind verliezen, hun ‹containende› functie naar de andere kinderen in ieder geval tijdelijk niet meer goed kunnen vervullen. Walleghem beziet en verklaart deze processen vanuit zijn lacaniaans perspectief, waarbij ik meen de algemene gedachtegang te volgen, maar nooit helemaal zeker weet of ik hem echt begrijp. Ik besef dat ik niet anders kan dan deze sympathieke, grondige en leerzame, maar misschien wat overambitieuze studie tekortdoen, door mijn relatieve onbekendheid met het lacaniaans begrippenkader. Ik ben echter blij met de impuls die dit boek gegeven heeft aan mijn nieuwsgierigheid.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.