Als het huis in brand staat

Paustovski (1970) mijmerde over de culturele rijkdom en schoonheid van Kiev in zijn jeugdjaren, rond het begin van de twintigste eeuw. ‹[…] de beroemde Idzikovski bibliotheek op de Kresjtsjatik, de symfonieconcerten, de parken van Kijev, de herfst van Kijev met zijn knerpende bladerpracht, het plechtige en edele Latijn dat ons al die schooljaren door vergezelde. […] de Dnjepr, de zachte nevelige winters, de rijke en tedere Oekraïne die Kijev met een krans van boekweitvelden, strodaken en bijenstallen omringde› (p. 219).

Is oorlog echt een onvermijdelijk onderdeel van de menselijke aard? Einstein schreef aan Freud in 1933: ‹Bestaat er een weg waarlangs de menschen bevrijd kunnen worden van het noodlot van den oorlog? Het besef dat dit probleem door den vooruitgang der techniek voor de beschaafde menschheid een kwestie van leven en dood is geworden is vrij algemeen doorgedrongen; desondanks hebben de hartstochtelijke pogingen een oplossing te vinden tot nu toe in schrikbarenden omvang schipbreuk geleden› (p. 10). Freud is het hiermee grotendeels eens en schrijft: ‹[…] het is een vruchtelooze onderneming 's menschen agressieve neigingen te willen afschaffen› (p. 49).

Ladan (2019) koppelt de noodzaak van oorlog aan het niet kunnen verdragen van onmachtig zijn. Heftige gevoelens van machteloze woede belemmeren controle en overzicht en zoeken een uitweg in een verlangen naar agressie en oorlog. Maar overzicht hebben, het idee dat het leven maakbaar is, blijkt telkens een illusie. Het is zelfs de vraag wat de natuurlijke situatie is, oorlog of vrede. Waarschijnlijk is vrede niet meer dan een periode van relatieve rust tussen twee oorlogen. Velen bleken verrast dat er toch nog een oorlog kon ontstaan en nog wel zo dichtbij op het Europese continent. Het gaat opnieuw over het niet kunnen hanteren van onmacht, het niet accepteren van de ambiguïteit van het menselijk bestaan. Het uit zich in een steeds sterker wordende behoefte om in een roes van eensgezindheid iets te doen, om in te grijpen, en de gemeenschappelijke vijand te verdrijven. Het nauwelijks bewuste verlangen naar oorlog wordt in retorische vragen door nieuwsmedia aangewakkerd: hoelang blijven we nog toekijken?

Ladan (2019) betoogt dat naarmate we minder vertrouwd zijn met het gegeven van onze onmacht, we meer neigen naar een oorlog als aantrekkelijke ‹kapstok› voor onze gevoelens en fantasieën rondom machteloosheid. We zullen een beweging naar binnen moeten maken en onze innerlijke tegenstrijdigheden en conflicten moeten erkennen. Is het daarbij mogelijk, zo vraagt hij zich af (p. 156), dat we eerst onze vanzelfsprekende uitgangspunten die ons zo dierbaar zijn kritisch onderzoeken, en dan besluiten om niets te doen? Dit boek is vóór deze oorlog geschreven, maar de vraag lijkt nu het overwegen waard om escalatie tot een nucleaire catastrofe te vermijden. Het is echter nog meer een universele vraag die geldt voor beide kanten van het conflict, zowel voor de actie als voor de reactie, zelfs al is niet altijd duidelijk wie wanneer de eerste steen heeft geworpen.

Terug naar Freud, die ook hoop ervaart: ‹Alles wat gevoelsbanden tusschen menschen schept moet den oorlog tegenwerken› (Einstein & Freud 1933, p. 51). Deze emotionele verbondenheid tussen mensen leek in de tijd van de kosmopolitische Paustovski wel degelijk aanwezig. Nescio parafraserend waren het ‹jongens, maar aardige jongens› aan een van de drie categoriale gymnasia in Kiev, die de leraar Frans afkomstig uit Bretagne voor de gek hielden en hun leraar Latijn soms tot wanhoop dreven. Zo schrijft Paustovski (1970) over de lessen literatuur en geschiedenis in het destijds Russische Kiev, dat een integraal onderdeel vormde van de Europese cultuur (pp. 219-221):

En over geschiedenis (p. 275):

Kunst en cultuur in brede zin zijn essentieel voor deze gevoelsbanden tussen mensen en daarmee niet louter ornamenten maar fundamenten, zoals Ramsey Nasr het noemde. Cultuur is iets wat ons verbindt. Ze is een gemeenschappelijke basis van menselijkheid en hoop en kan als tegengif dienen voor de behoefte aan oorlog. Freud liet dat al weten aan Einstein: ‹Alles wat gemeenschappelijke dingen van beteekenis tusschen menschen schept, wekt dergelijke gemeenschappelijke gevoelens of identificaties op› (1933, p. 52).

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.