Wanneer het onbewuste spreekt — Psychose tussen vervreemding en oorspronkelijke waarheid

Psychose en enkele psychoanalytische concepten

Psychose blijft, ondanks haar diverse klinische en fenomenologische verschijningsvormen, een grotendeels ongrijpbaar en raadselachtig fenomeen. Hoewel decennialang intensief onderzoek werd verricht naar onderliggende neurobiologische, inflammatoire en genetische mechanismen, en hoewel talrijke psycho-educatieve en psychotherapeutische modellen werden ontwikkeld, blijft een sluitende etiologische verklaring vooralsnog uit (Van Os & Van Spronsen 2021). Het is dan ook niet verwonderlijk dat deze onvatbaarheid en het mysterieuze (tot mystieke) ook terugkeert in psychoanalytische benaderingen, die trachten het onzegbare of nog-niet-gedachte te articuleren.

Sommige concepten keren vaak terug, denk bijvoorbeeld aan de projectieve identificatie van Bion, die hij verder ontwikkelt vanuit Kleins concept omtrent de projectie. Bion stelt dat primitieve, nog niet mentaliseerbare ervaringsfragmenten zich atmosferisch kunnen manifesteren, waarbij de analyticus of een ander subject iets voelt wat oorspronkelijk toebehoort aan de innerlijke wereld van de patiënt. Winnicott introduceerde het concept van de ‹holding environment›, een noodzakelijke omhulling waarin psychische groei mogelijk wordt. Delion (2004) ontwikkelt dit verder via de ‹forische functie›. Hiermee wijst ook Delion op het belang van een (atmo)sfeer als een bepalende factor en voorwaarde om uiteindelijk via de semaforische functie tot een metaforische, betekenisgevende functie te komen.

Een atmosfeer die gestalte krijgt in de subtiele gedragingen, ritmiek, ontvankelijkheid en ‹ambiance›. Het onvatbare, het sferische wordt met andere woorden dan begrepen als voorafgaand aan het meer tastbare, zichtbare betekenisgevende aspect van de mens. Sterker nog, het eerder ‹sferische› kan begrepen worden als drager van nog niet kenbare betekenissen en is op die wijze ook bepalend voor de mogelijke betekenissen die in dat contact of die plek tot stand kunnen komen. Het forische, sferische of participatieve is in die zin van groot belang voor het therapeutische werk.2 Recent zijn ook (transgenerationele) traumaconcepten geïntegreerd in het denken over psychose, zoals bij Davoine (2013), die wijst op de invloed van familiale of culturele verhalen die zich onbewust in een lichaam of landschap nestelen. Ook het lichamelijke krijgt steeds meer aandacht in het psychodynamische discours, onder meer in de traumapsychologie van Van der Kolk, die stelt dat ‹the body keeps the score› (2014), maar ook via de fenomenologie, wanneer Merleau-Ponty (1945) spreekt over de verwevenheid tussen lichaam en bewustzijn, onder andere in diens concept van ‹the embodied presence›.

Deze concepten, hoe klinisch relevant ook, positioneren de psychoanalyse in een kwetsbare positie binnen een wetenschappelijke context die primair waarde hecht aan operationaliseerbare, verifieerbare en/of kwantificeerbare gegevens. Deze spanning die gaat over aantoonbaarheid versus niet-aantoonbaarheid, dualisme of non-dualisme, techniek versus intuïtie, … bestaat ook binnen de psychoanalytische wereld, denk bijvoorbeeld aan de breuklijnen tussen Freud en Jung of tussen Freud en Ferenczi.

Opmerkelijk is dat veel van deze ‹sferische› concepten, oorspronkelijk ontwikkeld in het kader van psychose, ook bruikbaar blijken binnen het bredere veld van psychopathologie. Psychose fungeert hier als epistemologisch grensfenomeen:3 het confronteert ons met dimensies die ook binnen neurotische structuren werkzaam zijn, maar daar vaak versluierd blijven. Toch wordt psychose binnen het dominante, evidencebased discours hoofdzakelijk geconceptualiseerd als een deficiëntie — een brein of psyche die ‹niet werkt zoals het hoort›. De psychotische ervaring wordt zo gereduceerd tot non-sense, waarbij impliciet een scheiding ontstaat tussen de ‹normalen›, die toegang zouden hebben tot de werkelijkheid, en de ‹niet-normalen›, die daarin verdwaald zijn geraakt of er zelfs van zijn afgesneden. Deze conceptualisering past binnen een westerse, dualistische traditie waarin geest ondergeschikt wordt gemaakt aan materie dan wel daartegenover wordt geplaatst, en waarin ook binnen de geesteswetenschappen een naturalistische tendens is binnengeslopen.

Niet zelden voelen mensen met psychosegevoeligheid zich in deze benadering onvoldoende gehoord of erkend. Velen getuigen, ondanks het vaak ondraaglijke lijden, van een diep gevoel van betekenis of zelfs realiteitsintensivering binnen hun psychotische ervaringen — ervaringen die ‹echter› aanvoelen dan de gedeelde werkelijkheid. Niet zelden getuigen patiënten dat ze een behandeling eerder strategisch ondergaan, in een houding van gehoorzaamheid en aanpassing, met als doel de zorg snel achter zich te laten en vervolgens op eigen kracht betekenis te reconstrueren. Dit leidt niet zelden tot wantrouwen tegenover én vermijden van een hulpverlening die hen primair als ‹ziek brein› adresseert.

Daartegenover staan zowel klinische praktijkervaringen als theoretische modellen die zich moeilijk laten verzoenen met deze dualistische en dominant materialistische visie. Dit roept de vraag op of wij als clinici en onderzoekers niet al te vanzelfsprekend ons eigen perspectief als ‹normatief› beschouwen, terwijl de ervaring van psychotische subjecten wordt gemarginaliseerd. Het huidige dominante wetenschappelijke model met zijn nadruk op technieken en aantoonbaarheid voelt niet alleen voor mensen met een psychotische ervaring maar vaak ook voor clinici aan als vervreemdend en beklemmend. Het doet denken aan wat Husserl (1936) begin twintigste eeuw schreef over de ‹ontzieling› van de wetenschap — een proces waarbij de diepere, ervaringsgerichte en levensbetrokken betekenis van de wereld wordt verdreven ten gunste van objectiviteit, aantoon- en meetbaarheid. Husserl zag in deze ontwikkeling de oorzaak voor de steeds toenemende suïcides en existentiële moeilijkheden. Is de ziel uit de fles? Indien psychose kan worden begrepen als een breuk of crisis in de verhouding tot de wereld, dan is het niet onredelijk om te stellen dat het heersende wetenschappelijke paradigma soortgelijke vervreemdingsdynamieken genereert — zowel bij patiënten als bij zorgverleners.

Non-dualiteit en de dissociatie als ‹voorwaarde› voor een zelfervaring

Nietzsche stelt dat de mens het nog ongekende wezen is en vraagt zich af wie we eigenlijk zijn. Naast de redelijkheid is er een opvallend onredelijk ‹rijk› aan ervaringen die veel overeenkomsten vertonen. Mystieke ervaringen, psychoses en ervaringen die mensen hebben tijdens druggeïnduceerde trips tonen vaak opvallende overeenkomsten en maken een onuitwisbaar diepe indruk op mensen. Vaak is er een ervaring dat achter onze gedeelde realiteit een nog meer omvattende realiteit schuilgaat die alles verbindt. Bion (1970, p. 32) heeft het over ‹Faith, faith that there is an ultimate reality and truth — the unknown, unknowable, «formless infinite»›.

‹«O» kan beschouwd worden als het «Ding an sich», de «ultieme waarheid», of zelfs de «Godheid», voor ze door de splitting activiteit van het bewustzijn verbrokkeld werden, voor ze hun oorspronkelijke eenheid verloren› (Dehing 1998).

Psychotische fenomenen en mystieke ervaringen vertonen parallellen. In een recensie over een boek van Bergstein citeert Van Bouwel Bion, die schrijft dat ‹de schizofreen zich op de plaats bevindt waar de mysticus was, totdat een explosie plaatsgreep en zijn persoonlijkheid desintegreerde omdat hij de emotionele ervaringen die voor hem beschikbaar waren niet kon verdragen› (Van Bouwel 2020, p. 220). Erg gelijkaardige ideeën zien we terug in het denken van Jung (Kastrup 2019b), onder andere wanneer hij spreekt over de ‹participation mystique› als een toestand van primordiale eenheid (Dehing 1998, p. 24). Het is een denken dat lijkt te passen in wat men filosofisch een metafysisch idealisme noemt, vertrekkend van de idee dat bewustzijn de fundamentele aard van de werkelijkheid is, en dat alles wat we als ‹materie› ervaren een verschijningsvorm is van mentale processen (Kastrup 2019b). Deze benadering ontkent het bestaan van materie niet (en ontkent dus bijgevolg de onderzoeksresultaten vanuit een materialistische benadering niet), maar stelt dat dit onderdeel en effect is van een ruimer en meeromvattend ‹geestelijk› gegeven.4 Het denken van Jung sluit erg fel aan bij dit idealisme. Hoewel Bion zich daar nooit echt over uitsprak, lijkt zijn denken ook erg verwant aan dit idealisme. Het is een interessante vraag of ook het denken van Lacan niet uitgaat van deze idee.

De vraag is of de vele fenomenen die mensen met een psychose ervaren, maar ook de concepten van clinici die met hen werken, niet wijzen op het feit dat we psychopathologie en psychiatrie moeten begrijpen of minstens verkennen vanuit het paradigma van het idealisme. Deze benadering sluit alleszins beter aan bij de begrippen ‹psychiatrie› en ‹psychopathologie›, die verwijzen naar problemen eigen aan de ‹psyche›. Om het met de woorden van Jung te zeggen: ‹We weten al lang dat het (bij zogenaamde «geestesziekten») om een welbepaald orgaan gaat: de hersenen; maar slechts achter de hersenen, het anatomisch substraat, ontmoeten we wat belang heeft voor ons — de ziel, die instantie die altijd al ondefinieerbaar was, en die aan elke poging om ze te begrijpen, hoe vindingrijk ook, ontsnapt› (Dehing z.d., p. 6).

Vanuit de metafysische idee van idealisme wordt de hypothese verkend dat psychose primair een probleem is van een te weinig gedissocieerd zijn, eerder dan — zoals het vaak wordt begrepen — van een teveel aan dissociatie. De psychotische ervaring wijst dan op een gebrekkige dissociatie ten aanzien van het omvattende ‹unknown› (Bion), het collectieve (Jung) of het omvattende bewustzijn (Kastrup). Om deze hypothese te duiden wordt het denken van wetenschapper en filosoof Bernardo Kastrup verbonden met het denken van onder anderen Bion, Jung en Lacan over de psychose, alsook geïllustreerd aan de hand van enkele klinische vignetten.

Bernardo Kastrup (2019a) stelt in zijn doctoraatsthesis dat de ervaring van het zelf als een entiteit afgescheiden van anderen tot stand komt als gevolg van een dissociatie van een meeromvattend bewustzijn. Dissociatie is met andere woorden een voorwaarde voor bewustzijn, alleszins voor de ervaring van een zelf. Kastrup verdedigt de idee dat ervaringen met het bewustzijn dat ‹voor› of ‹omheen› ons gedissocieerde zelfbewustzijn bestaat, niet gevat kan worden met ons logisch, lineaire denken, maar enkel gevat kan worden in symbolen, mythische beelden en verbeeldende metaforische taal (Kastrup 2024). De mythe biedt met andere woorden een blik op een realiteit die niet anders gevat kan worden. ‹Mythen zijn als wetenschappelijke systemen, «constante conjuncties» van vroegere ervaringen› (Dehing z.d., p. 15).

Van Bouwel (2020, p. 221-222) schrijft in de reeds aangehaalde recensie van een boek van Bergstein dat zich buigt over het bioniaans denken dat ‹de psychische realiteit onzegbaar is, niet omdat deze ervaren wordt als buiten of voorbij de realiteit, maar omdat dit juist is hoe echte ervaring aanvoelt wanneer oneindige dimensies tegelijkertijd worden waargenomen, paradoxalerwijze zonder de grenzen van tijd of ruimte. Dit is ook de reden waarom de lineaire narratieve taal dit niet kan vatten, waarom we ons in een gebied bevinden zonder richtingaanwijzer of kompas›.

Jung, van zijn kant, begon in zijn werk met psychotische patiënten en doorheen zijn eigen psychische crisis die alleszins psychotisch getint was een psychose te begrijpen als een vervaging van het persoonlijke onbewuste ten aanzien van het collectieve onbewuste. Dit collectieve onbewuste begrijpt hij als een universele laag die ons allemaal verbindt en die ons bereikt via archetypen, visioenen, mythische symbolen, … Anders dan Bleuler, die Jung erg beïnvloedde, begon hij een psychotische crisis te begrijpen als ongefilterde ervaringen met deze laag, een laag die tijdloos is, niet lineair en/of logisch gerangschikt.

In 1980 schreven Gilles Deleuze en Félix Guattari samen het boek Milles plateaux, waarin ze het denken over psychose en schizofrenie benaderen vanuit het rizoomdenken. Volgens hen moeten we de werkelijkheid benaderen zoals een rizoom, eerder dan vanuit onze (neurotische?) neiging om alles in hiërarchische boomstructuren van oorzaak en gevolg te wringen. De werkelijkheid benaderen vanuit het rizoomdenken betekent dat we ervan uit moeten gaan dat alles met elkaar verbonden is op een niet-hiërarchische wijze, en dat elk punt zich kan verbinden met eender welk ander punt in dat rizoom. Schizofrenie of een psychose verwijst dan naar de ervaring die mensen krijgen dan wel ontwikkelen waarbij ze de gangbare grenzen en structuren verlaten en in het rizomatische terechtkomen, waar ze overspoeld worden door allerlei associaties en verbindingen die eigen zijn aan de rizomatische aard van de onderliggende werkelijkheid.

Samengevat vertrekt deze benadering vanuit de hypothese dat psychose niet, zoals vaak wordt aangenomen, voortkomt uit een teveel aan dissociatie, maar veeleer uit een tekort daaraan. In plaats van een adequate dissociatie van een ruimer bewustzijn — een dissociatie die de ervaring van een coherent, afgescheiden zelf mogelijk maakt — dringen inhouden vanuit bredere lagen van ervaring ongefilterd het bewustzijn binnen. Deze inhouden kunnen zowel persoonlijk als collectief, intergenerationeel of zelfs transpersoonlijk van aard zijn. In die zin zou men kunnen stellen dat psychose ontstaat wanneer de grenzen tussen het zelf en het andere, tussen binnen en buiten, tussen heden en verleden, onvoldoende zijn gevormd of tijdelijk worden opgeheven. Hierdoor kunnen overweldigende ervaringen doordringen in het bewustzijn, die niet (meer) via het gebruikelijke narratieve of symbolische kader geïntegreerd kunnen worden (Van Bouwel 2020). Dit laat zich klinisch waarnemen in toestanden waarin patiënten spreken over een samenvloeien van zelf en wereld, of waarin ze zich overspoeld voelen door betekenissen waarvoor geen onderscheidend kader voorhanden is.

De behandeling van dergelijke toestanden bevindt zich in dat geval op een liminaal vlak: op het grensgebied tussen het individuele en het collectieve, tussen het subjectieve en het gedeelde, tussen trauma en betekenis. Hier bevinden zich ook de mystieke ervaringen die door sommige patiënten als diepgaand en existentieel betekenisvol worden omschreven, maar evengoed ervaringen van vernietiging, leegte of oneindige versnippering. Deze liminale ruimte kan dan ook simultaan plaats bieden aan ervaringen van fundamentele gedragenheid én bodemloosheid, van eenwording én ontbinding (Deleuze & Guattari 1980; Jung 1960). In deze context wordt van de behandelaar gevraagd een positie in te nemen die voorbijgaat aan het louter interpreteren of structureren. De therapeut dient bereid te zijn, zoals Bion (1970) het formuleerde, om ‹zonder geheugen of verlangen› aanwezig te zijn — een houding die ruimte biedt voor het ontstaan van nieuwe betekenissen zonder deze onmiddellijk te willen vatten of benoemen. Bion verwijst in dit verband naar het concept ‹O›, dat hij aanduidt als de uiteindelijke, niet-kenbare realiteit waarmee de therapeut zich dient te verhouden. Het vereist zich samen te begeven in een eerder intuïtieve ‹lege ruimte› die tegelijk zwanger is van potenties. Het is deze houding van ontvankelijkheid, eerder dan technische interventie, die de ontmoeting met het psychotische mogelijk en draaglijk maakt.

Enkele vignetten

De voorgaande klinische vignetten wijzen op een onlosmakelijke connectie tussen ‹mens› en wereld. Deze wereld verschijnt voor iemand in een psychose, maar eveneens in de ontmoeting van de clinicus met iemand die psychotisch is, vaak op een mythische of cryptische manier, waarbij de grenzen tussen zelf en ander en tussen binnen- en buitenwereld vervagen. Mensen met een psychotische ervaring vinden het vaak moeilijk het onderscheid te maken tussen eigen gedachten en gedachten die ze als vreemd ervaren. De huid fungeert niet meer als een beschermend omhulsel, en ze kunnen het gevoel hebben dat anderen hun gedachten stelen of de wereld hen aanstuurt. Clinici delen deze ervaringen affectief en cognitief.

Het is een vraag of de abstinente houding waarvoor vanuit een professionele argumentatie vaak gekozen wordt niet vooral ingeroepen wordt om zichzelf als hulpverlener te verdedigen tegenover het overweldigende van de psychotische ervaring; liever dat dan zich hiervoor open te stellen. Een professionele houding vertoont dan gelijkenissen met de idee van de ‹onbewogen beweger›5 (Aristoteles 2018). Versteeg (2025) beschreef in een recent artikel hoe het lichaam fungeert als een container waarin we de ervaringen van de patiënt kunnen bevatten. Dit wijst op een relevant klinisch inzicht: we zijn als mensen diep met elkaar verbonden, en affectieve en cognitieve inhouden kunnen fysieke barrières doordringen. Dit vormt de basis voor psychotherapeutisch werk, vooral bij ernstige verstoringen.

Psychose als een oorspronkelijke ervaring

In deze benadering krijgt psychose een andere betekenis. Het is geen foute of zieke ervaring, maar een originele manier van het ervaren van de werkelijkheid. Onder de neurotische ervaring schuilt een wereld waarin alles verbonden is, en waarin het onderscheid tussen elementen ophoudt te bestaan. Lacan (1975) beschreef psychose als een meer originele ervaring van de werkelijkheid van diegene die de realiteit ervaren via het symbolische en het structurerende van onze ervaringen doorheen de taal. Het is onder andere dit ‹inzicht› dat Lacan ertoe leidt een onderscheid te maken tussen een — in de psychose stabiliserend — sinthoom (dat een dragende, niet te interpreteren functie heeft) versus een symptoom (dat begrepen kan worden als een te begrijpen en ontcijferen — onbewuste — boodschap (Lacan 1975).

Lacan beschrijft de onlosmakelijke band tussen betekenis (sens) en onzin (non-sens) en stelt dat het in de psychose vooral belangrijk is op zoek te gaan naar iets wat de persoon ‹draagt› dat voorbijgaat aan de betekenis. Sterker nog, de psychose maakt duidelijk dat we fundamenteel ook hebben om te gaan met de non-sens en dat we de stabiliserende oplossingen die in de psychose tot stand komen, moeten erkennen en aanvaarden. Opnieuw blijkt hoe ‹zorg› voor iemand met een psychose zich richt op dat wat voorbijgaat aan de betekenis en banden heeft met het dragende, zoals eerder in dit artikel onder andere via de forische functie van Delion werd aangehaald.

Dit heeft grote implicaties voor het werk met psychotische patiënten. In plaats van psychose te zien als een getuigenis van een slecht werkend brein, begrijpen we deze als een — weliswaar vaak ondraaglijke — authentieke ervaring van de werkelijkheid die opnieuw kan verbinden met de werkelijkheid die we met elkaar delen.

Deze benadering suggereert dat wat we nu ‹non-specifieke factoren› in behandeling noemen, juist de specifieke factoren zijn, terwijl de technische aspecten van een behandelmodel de non-specifieke factoren vertegenwoordigen. Zaken als de beschreven sferische, niet-tastbare concepten, de capaciteit om met het eigen psychotische deel mee te resoneren, zijn dan in het werk met psychose de doorslaggevende specifieke factoren die doorgaans onder het containerbegrip van de ‹therapeutische relatie› als non-specifieke factoren verdwijnen. De benadering van psychose verschuift, waarbij de behandeling meer afgestemd moet worden op de psychotische ervaring dan andersom. Hoewel deze visie misschien vreemd lijkt, wordt ze ondersteund door verschillende theoretische benaderingen en klinische ervaringen. Benaderingen zoals Soteria (het aanbieden van een rustgevend, niet-vervreemdend milieu), open dialogue (erg kort gesteld: zo snel mogelijk met de familie en vrienden samen associatief en ‹open› spreken, zonder ‹waarheid› vast te pinnen), maar ook de opnieuw toenemende interesse in het rijke denken van de institutionele psychotherapie lijken hiervan te getuigen.

Cocreatief zoeken en humane zorg

Dit vignet beschrijft een proces waarbij mensen met psychose — wanneer begeleid in een gedeelde zoektocht — vaak een bevredigend en vervullend resultaat ervaren. Hun ervaringen, hoewel voor hen vaak ongrijpbaar en cryptisch, worden niet afgedaan als krankzinnig. Behandelaars schorten hun oordeel op en erkennen deze ervaringen als getuigenissen van een realiteit die zich op enigmatische wijze aandient. Dit vraagt om een houding van niet-weten waarin we ons resonant afstemmen op de ervaringen van de patiënt en waarin ‹memory and desire› worden opgeschort om plaats te maken voor een toestand van rêverie en het eigen psychotische deel. Aldus ontstaat een cocreatief proces waarbij ook mythologie, filosofie en lichamelijke ervaringen kunnen worden ingezet om het overweldigende karakter van de psychotische ervaring te kaderen (Bion 1970).

In sommige gevallen kan de intense angst die deze ervaringen oproepen leiden tot een sterke secundaire dissociatie, waarbij patiënten zich afsluiten van zowel zichzelf als de ander. Het primaire tekort aan dissociatie slaat om in een secundaire doorgedreven dissociatie. Fenomenen als katatonie, onthechting van het eigen lichaam, terugtrekken in de eigen geest, … zijn er dan getuigen van. Psychotische symptomen zijn dan een oplossing voor iets anders dat fundamenteel ondraaglijk is (Leader 2012). In die zin is een psychose, zoals de antropopsychiatrie stelt, een probleem van het zelf, een zelf dat niet afgegrensd is geraakt van het persoonlijke, familiale en collectieve onbewuste.

Epiloog

Het uitblijven van bevredigende resultaten in de zorg voor mensen met psychose heeft geleid tot een breder zorgaanbod en een steeds luidere roep naar een humane ggz. Waar twintig jaar geleden de focus lag op psychofarmaceutische behandelingen, is er inmiddels meer aandacht voor therapeutisch werk, waaronder creatieve, muziek-, lichaamsgerichte en dramatherapieën. Deze disciplines sluiten aan bij de visie dat de geest zich in verschillende vormen uitdrukt, niet alleen via hersenen of woorden (Kastrup 2024).

Een humane benadering van psychiatrie

Idealisme biedt een waardevol perspectief voor het ontwikkelen van humane psychiatrie. Het vraagt om een visie op de mens die de geestelijke dimensie erkent, en die de mens niet als een voornamelijk biologisch of materialistisch wezen ziet. Hoe meer we de mens als een te kennen object behandelen, hoe verder we verwijderd raken van de ervaring van de mens als bezield wezen, wat psychotische patiënten vaak zo ervaren. Maar ook behandelaars voelen zich dan steeds onmachtiger worden in de moeizame zoektocht naar hoe om te gaan met een schijnbaar niet te temmen drift om het complexe en ondoorgrondelijke zielenleven zijn weg te laten zoeken. Een humane benadering biedt een bondgenootschap voor patiënten die op zoek zijn naar betekenis en verbinding. In plaats van snelle probleemoplossingen vereist deze benadering een langetermijnzorg die de complexiteit van het zielenleven respecteert en ruimte biedt voor zowel integratie als desintegratie van deze ervaringen (Lacan 1975).

Psychoanalyse benadrukt het belang van het creëren van een omgeving die ruimte biedt voor zowel de integrerende als desintegrerende krachten die psychotische ervaringen kunnen aandrijven zodat we mensen kunnen helpen om zich te verhouden tot het overspoeld worden door deze schijnbare universele krachten — die zich via het rizomatische of collectieve lijken te manifesteren —, eerder dan zich zomaar te laten overspoelen. Dit kan alleen bereikt worden als we de patiënt zien als drager van onbekende wijsheid en niet als object van medische standaardisering. De humane psychiatrie vereist een diepgaande heroverweging van hoe zorgplekken en ziekenhuizen kunnen worden ingericht, zodat zowel patiënten als behandelaars samen het werk kunnen doen. Of, zoals Jean Oury het stelde: ‹Soigner des malades sans soigner l’hopital. C’est de la folie› (Favereau 1998).

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.