Geweld en psychoanalyse

Interessant is de weergave van hedendaagse psychoanalytische theorieën over agressie. Yakeleys uitgangspunt is dat het vermogen agressief te zijn aangeboren is, maar dat agressief gedrag of geweld optreedt in reactie op bedreigingen die het Zelf waarneemt in relatie tot innerlijke of externe objecten. Geweld (violence) is aan de orde als een persoon een ander lichamelijk kwaad doet, in de zin van het doorbreken van de lichaamsgrens, op basis van al dan niet bewuste drijfveren. Vervolgens beschrijft Yakeley de tweedeling van Glasser, een belangrijke auteur over agressie, die geweld dat is gericht op zelf-instandhouding onderscheidt van sadomasochistisch geweld. Het eerstgenoemde is een primitieve reactie op enige bedreiging van het fysieke of psychologische zelf. De bron daarvan kan extern zijn, maar evengoed intern, zoals de bedreiging vanuit een sadistisch superego of angst voor identiteitsverlies. Sadomasochistisch geweld is de seksualisatie (een lichamelijke proces) van geweld dat is gericht op zelf-instandhouding. In het geweld ten behoeve van zelf-instandhouding wordt de ander als de bron van de bedreiging waargenomen, maar heeft die ander geen persoonlijke betekenis: als de bedreiging maar stopt. In het sadomasochistische geweld is de reactie van de bedreigende ander juist van groot belang, omdat deze is verbonden met genot. Yakeley geeft het voorbeeld van de soldaat die de vijand doodt om niet gedood te worden, versus de soldaat die de vijand gevangen maakt en daarna martelt. Meloy, een andere belangrijke auteur als het over agressie gaat, maakt vanuit de gehechtheidstheorie een onderscheid tussen emotioneel (affective violence) en roofdierachtig (predatory violence) geweld. ‹Emotioneel geweld› lijkt op Glassers concept van geweld dat is gericht op zelf-instandhouding, en hierbij speelt het autonome zenuwstelsel een grote rol. ‹Roofdierachtig geweld› daarentegen mist emotionele betrokkenheid, is doelgericht en gecalculeerd, en het empathisch vermogen wordt opgeschort. Kortom, sadomasochistisch geweld is verbonden met het psychopathische karakter. De vraag waarom een karakterstructuur ontstaat waaruit geweldpleging voortkomt, is niet eenduidig te beantwoorden: de ene theorie legt de nadruk op de afwezige of mishandelende vader, de ander op een intrusieve, narcistische bezettende moeder, die angst voor verlating of juist fusie actualiseert.

Met de constatering van het gebrek aan eenduidige verklaringsmodellen komen we op het manco van het boek. Hoe zorgvuldig Yakeley ook wil zijn, een werkelijke integratie van de theorie met de praktijk ontbreekt. De gevalsbeschrijvingen zijn levendig, de lezer krijgt het beeld van een mens van vlees en bloed, maar de psychoanalytische interpretaties voelen voor een belangrijk deel ook als post-hocverklaringen, waarbij de in eerdere hoofdstukken geponeerde theoretische genuanceerdheid weer verloren gaat. Zo beschrijft ze een therapie met een jongeman, die leed onder woedeuitbarstingen tegen zijn (stief)ouders en broers en zussen. Hij verloor zijn vader op jonge leeftijd, was een kind dat op school gepest werd, en in de puberteit gekomen, werd hij gewelddadig ten opzichte van zijn stiefvader. Door schuld en schaamte bij de (stief)ouders werd er geen hulp gezocht, en eenmaal op de universiteit gekomen, zocht de jongeman zelf hulp. Yakeley beschrijft het verloop van een aantal gesprekken met hem, om vervolgens te concluderen: ‹Understanding and empathy offered by the therapist were felt to be a dangerous seduction by an all-powerful pre-oedipal maternal therapist to whom mr. R was forced to adopt a feminished homosexual position.› Als de patiënt dan rond onderbrekingen van de behandeling nog een aantal keren zijn stiefvader aanvalt, verklaart zij dat te begrijpen als ‹[…] protecting him from the murderous rage he felt towards his therapist/mother for not protecting him and using him for her own narcissistic needs> (p. 142). Hoewel ze uitgebreid theorieën over geweld heeft behandeld, komen die niet terug in de behandelingsverslagen. Hoewel ze pleit voor psychoanalytische psychotherapie voor geweldsdaders, blijkt ze in de gevalsbeschrijving van een verwijzing daarvoor vast te houden aan ‹klassieke› indicatiecriteria als psychologische geïnteresseerdheid, het vermogen te dromen, nieuwsgierigheid naar de innerlijke realiteit of het vermogen innerlijke angst te verdragen. Er zullen niet veel forensische patiënten zijn die bij de start van een behandeling aan deze criteria voldoen.

Al met al een boek dat voor een psychoanalytisch opgeleide professional die in de forensische setting werkt, weinig interessant is. In het egopsychologische en objectrelationele theoretische pleidooi voor deze aspecten is voor hen niet veel nieuws te vinden Het is meer geschikt voor wie zich wil oriënteren op dit werkveld of ervoor in opleiding is, maar het is bovenal een boek waarvan een psychoanalyticus in de forensische zorg zich wenst dat zijn directie het als kerstgeschenk aan zijn medewerkers geeft om de rijkdom van de psychoanalytische manier te leren kennen en te gebruiken.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.