Creatief gelezen

Ogden noemt zijn boek een boek over lezen, over de ervaring van het lezen: als we ‹creatief lezen› volgen we niet alleen de tekst, we maken er onze eigen betekenissen, ideeën en fantasieën van, door met de tekst actief iets te doen, er iets aan toe te voegen dat er vóór het lezen nog niet was.

Hij vertelt dat hij bij het lezen van een tekst van Melanie Klein zelf ‹een Kleiniaan wordt›. Bij het lesgeven vraagt hij zijn studenten te proberen haar ideeën in hun volledige omvang te bevatten en eigen te maken in háár metaforische taal.

Hij laat bijvoorbeeld zien hoe hij een passage uit Winnicotts Primitive emotional development leest: ‹It seems that there is in it [the baby's injuring his fingers or mouth by too vigorously sucking his thumb or hand] the element that something must suffer if the infant is to have pleasure: the object of primitive love suffers by being loved, apart from being hated.›

Bij deze zin, zegt Ogden, liggen verdriet en schoonheid in de taal, speciaal in de woorden ‹the object of primitive love suffers by being loved›. ‹Ik [Ogden] heb de kracht en zelfs het geweld gevoeld in de primitieve liefde van mijn kinderen en hun primitieve behoefte aan mij toen zij peuter waren en zelfs nu nog, nu zij volwassen zijn. Slaaptekort, martelende zorgen, emotionele uitputting door het contact tussen hun en mijn eigen primitieve liefde.› Winnicott noemt het ‹de aard van het beest›. Ogden komt dan, door het lezen ‹en zich laten lezen door Winnicott› tot de reflectie dat zijn eigen primitieve liefde, als kind maar ook als volwassene, anderen — zijn ouders, zijn vrouw, zijn kinderen — heeft doen lijden. ‹En dat is óók de aard van het beest.›

Ogden koos auteurs die voor hem een bijzondere plaats in zijn ontwikkeling als psychoanalyticus innemen. Hij beperkt zich bij zijn ‹close reading› niet tot wat zij bedoelden, maar is veel meer geïnteresseerd in wat zij ‹wisten› maar zelf niet beseften dat zij wisten. Hij wijst dus op de rijkdom van deze teksten die achteraf betekenis hebben gekregen door latere ontwikkelingen van de psychoanalyse.

Een derde gezichtspunt is voor Ogden de stijl. Stijl en inhoud noemt hij samen het levende, werkende lichaam van het geschrevene, wachtend tot het kan worden gelezen. Men kan niet hetzelfde zeggen op twee verschillende manieren. Hij illustreert dit met een passage uit Trauer und Melancholie: ‹Zoals rouw het Ik ertoe aanzet afstand van het object te doen door het dood te verklaren en het Ik de premie van het in-leven-blijven in het vooruitzicht stelt, zo maakt ook elke ambivalentieworsteling [bij de melancholie] de fixatie van de libido aan het object losser door het object van zijn waarde te beroven, te degraderen en het als het ware ook dodelijk te treffen.›

Volgens Ogden zit het centrale argument van dit ‹hoeksteen-artikel› impliciet of expliciet in deze ene zin, waarin Freud animistisch uitbeeldt hoe rouw een actieve rol speelt en het Ik stimuleert te blijven leven. De ervaring van rouw is in zichzelf dus een vorm van dóórleven, rouw is leven in een wereld verstoken van de geliefde persoon. Niet rouwen is het emotioneel sterven van een deel van de eigen persoon om de pijn van het leven zonder die geliefde persoon te vermijden.

Susan Isaacs stelling is dat alle psychische processen en mechanismen een vorm zijn van onbewust fantaseren en dus persoonlijke psychologische creaties. Ogden ziet hierin de overgang van het Freud-Kleintijdperk, waarin het ging over wát men denkt, naar het Winnicott-Biontijdperk waarin het gaat om hóe we denken. Voor Isaacs is overdracht, zoals Ogden het ‹leest›, niet het herleven van infantiele ervaringen maar juist het tegenovergestelde. Het is de daad van het ervaren voor de eerste keer van een emotionele gebeurtenis uit de kindertijd die toen echter niet ervaren kon worden.

Ronald Fairbairns theorie van interne objectrelaties is voor Ogden een van de belangrijkste bijdragen aan de analytische theorie, maar van een hoog abstractieniveau. Ogden brengt de metafoor van de door Fairbairn geschetste binnenwereld tot leven: een serie karakters die met elkaar een relatie hebben. Het kind verdeelt de niet liefdevolle moeder in twee delen: de tergende moeder enerzijds en de afwijzende moeder anderzijds, geïnternaliseerd in het zelf. En tegelijk worden ook de eigen reacties op deze objecten geïnternaliseerd, het deel dat zich gelokt voelt, verleid, en het afgewezen zelf dat woedend saboteert, ‹de interne saboteur› — een dynamisch levend geheel, zoals zich dat in de spreekkamer kan voordoen.

Nog enkele woorden over Ogdens stukken over Bion, Loewald en Searles. Ogden leest Bion zoals Bion dat zelf bedoeld heeft: niet streven het te begrijpen, maar het laten werken als een katalysator voor je eigen denken. Ogden laat zien hoe Bion in een ‹clinical seminar› de supervisant vragen voorlegt zodat deze zich kan gaan afvragen wat voor denken het is waar de patiënt in betrokken is … en hijzelf.

Ogden ontdekt bij Loewald één zin die het oedipuscomplex compleet nieuw verbeeldt: ‹If we do not shrink from blunt language, in our role as children of our parents, by genuine emancipation we do kill something vital in them — not all in one blow and not in all respects, but contributing to their dying.›

Ogden leest hierin niet alleen de levende objectrelaties tussen ouders en kinderen, maar ook dat voor Loewald de gefantaseerde moord op de ouders, die in de oedipale objectrelaties wordt uitgespeeld, een deel vormt van het emotionele proces van de generaties: opgroeien, ouder worden en sterven en de bijdrage van de ouders aan hun kinderen is dat die ánders kunnen zijn dan zijzelf, in staat een persoon, een zelfstandige creatie, te worden.

Het laatste hoofdstuk is gewijd aan Harold Searles. Verguisd in zijn tijd vanwege het openlijk beschrijven van zijn tegenoverdracht. Briljant in zijn sensitiviteit. Ogden benoemt zijn centrale these: om het oedipuscomplex te kunnen analyseren móet de analyticus als antwoord op overdrachtgevoelens ook eigen oedipale tegenoverdrachtsgevoelens kunnen voelen en verdragen, zich tegelijk realiserend dat de wensen daarbij nooit gerealiseerd kunnen worden. Searles citerend: ‹These feelings [of love for the patient] come to him [the analyst] like all feelings, without tags showing whence they have come, and only if he is relatively open and accepting of their emergence into his awareness does he have a chance to set about finding out ... their significance in his work with the patient.› Vierenvijftig jaar geleden geschreven … momenteel weer in de cursus over het oedipuscomplex opgenomen.

Ogdens Creative reading is een inspirerend en creatief te lezen boek van een bevlogen docent.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.