Alledaagse ellende onder de psychoanalytische loep

Psychologie van het hedendaagse leven is verdeeld in vier verhandelingen, die het karakter dragen van een essay. Het eerste hoofdstuk heeft dezelfde titel als het hele boek; het tweede heet De onzichtbaarheid van de ziel en gaat over psychoanalyse en neurowetenschap; het derde hoofdstuk kreeg als titel Van cyborgie tot Big (M)Other met de subtitel De geconsumeerde consumens en het boek wordt afgesloten met Wanneer het woord vlees wordt — Zelfverwonding als actuele pathologie. Met dit laatste onderwerp worden we door de auteur midden in de kliniek van de automutilanten gevoerd in contrast met de voorafgaande teksten, die een meer cultuurhistorisch, beschouwend karakter dragen.

In het eerste hoofdstuk is Mark Kinet op zoek naar identiteit in onze huidige tijd. Hij laat ons een wereld zien die allerminst vrolijk stemt. Met de toenemende globalisering raken wij steeds meer onze identiteit kwijt. Daarbij lijkt pleasure seeking onze belangrijkste bezigheid te zijn geworden. Wij laten ons niet meer verrassen door het onverwachte maar wij gaan gebukt onder de imperatief van het moeten genieten: ‹I want it all, I want it now.› Er is geen wet (meer) die paal en perk stelt aan onze behoeften. Nee, wij negeren de wet die onze driftregulatie vormgeeft en die ten grondslag ligt aan ons civilisatieproces. Wij zijn inmiddels verslaafd geraakt aan een onmiddellijke en onbeperkte behoeftebevrediging. Volgens Kinet lijden wij aan ad(d)ictie, wij zijn zowel verslaafd als woordeloos. De moderne mens maakt een short cut naar de genieting van het ‹Ding›, waarbij de taal wordt buitengesloten; een nefaste onderneming.

Het tweede hoofdstuk gaat over neuropsychoanalyse, waarin de samenhang tussen neurowetenschappen en psychoanalyse wordt bestudeerd. Dit is het zwakste deel van het boek, waarbij de auteur uit de bocht lijkt te vliegen in zijn te grote enthousiasme om de psychoanalyse en de neurowetenschappen te integreren. Het gevaar verzeild te raken in een monistisch reductionisme is niet denkbeeldig (het onbewuste is niets anders dan de werking van het impliciete geheugen) en dat doet het eigene van de psychoanalyse geen goed. Natuurlijk kan het psychische zich slechts manifesteren door bemiddeling van de hersenen, maar het herleiden tot een hersenfunctie is mijns inziens een categorale denkfout. Ik zou eerder pleiten voor een dialectisch standpunt ten aanzien van de interactie tussen hersenen en psyche, waarbij er — anders dan bij Hegel — geen sprake is van een Aufhebung.

Het derde essay behandelt de invloed van de gedigitaliseerde wereld op de moderne mens. Natuurlijk heeft de mens de computer en de internet cloud zelf uitgevonden, maar tegelijkertijd ondergaat hij op zijn beurt weer de invloed van deze matrix. Wat gebeurt er met de mens wanneer hij voortdurend wordt beïnvloed door zijn eigen maaksel? Is dit proces niet altijd al gaande geweest in de geschiedenis of gebeurt er wezenlijk iets anders in relatie met het interactieve externe geheugen dat menselijke eigenschappen begint te vertonen? Heeft de moderne mens nog wel een eigen identiteit? Wat is de invloed van de internet cloud op zijn belevingen en denken? Heeft hij nog wel zeggenschap over zichzelf en de dingen om hem heen? Wordt hij een slaaf van zijn eigen producten? Begint de ‹extimiteit› van de mens dan eindelijk een tastbare een digitale vorm aan te nemen? Willen wij meer of minder van deze cyber gadgets? Wat is uiteindelijk goed voor de mens? Dat al zijn behoeftes worden bevredigd? Nee! Dat er wat te verlangen overblijft? Ja! Dat er paal en perk wordt gesteld aan de bevrediging van zijn behoeftes? Ja! Dat de Ander dat aan hem oplegt? Ja! Dat hij zijn verlangens uitdrukt in taal? Ja! Big (M)Other moet niet een verstenende medusa zijn maar een faciliterende en tegelijkertijd frustrerende ander die het verlangen levend maakt en levend houdt.

Het laatste essay spreekt mij nog het meest aan omdat het over de klinische praktijk gaat, in dit geval over automutilatie. Na wat speelse gedachten over bonobo's, vrijheidslievende bohemiens, het zijn in relatie tot het niet, de rol van de vader in de moderne maatschappij en het neoliberalisme waar (zelf)destructie alom tegenwoordig is, voert Mark Kinet ons mee naar het théâtre brut van de zichzelf verwondende patiënten die niet alleen in aantal toenemen maar ook steeds driestere methodes aanwenden om zichzelf te beschadigen. Het verklarende discours over dit zelfgekozen moderne martelaarschap wordt door de auteur gezocht in de relatie van het getormenteerde subject tot het Reële, dat niet gesymboliseerd kan worden. De voor het menselijke leven noodzakelijke symbolische afstand tot het eigen lichaam kan niet worden gerealiseerd en gaat gepaard met een ongelofelijke spanning, die tijdelijk kan worden afgevoerd door een ontlading in de vorm van automutilatie.

Dit hoofdstuk is gelardeerd met vele voorbeelden uit de praktijk waar steeds maar weer blijkt dat de interactie in het gezin van herkomst wordt gekenmerkt door het onvermogen om emoties en driften te leren hanteren, ofwel doordat de ouders daartoe zelf ook niet in staat zijn of doordat de separatie niet of onvoldoende tot stand wordt gebracht ofwel een combinatie van beide. De therapie behelst dan in grote lijnen het separeren, het leren verdragen van frustratie en niet in de laatste plaats het leren symboliseren van deze realiteiten. Of deze onderneming lukt is afhankelijk van zeer vele factoren, waarin de persoon van de therapeut een doorslaggevende rol speelt.

Alles bij elkaar is dit een uitdagend boek dat de lezer zal aanzetten tot verder denken, voorbij de platgetreden paden van de evidence-based benadering die de huidige psychiatrie kenmerkt.    

© 2009-2024 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.