Ceci n'est pas une pipe

Na een welkomstwoord per brief van weduwe Francesca Bion en enkele pre-conference workshops op donderdag, werd de vrijdag geopend door schrijfster en psychoanalytica Annie Reiner. Zij las eigen gedichten voor, geïnspireerd op het concept O. Hierna verschenen de oudere Hollywood-acteurs Alan Mandell en Barbara Bain op het podium met een prachtige vertolking van een deel van First love, een kort verhaal van Samuel Beckett, die bij Bion in analyse is geweest.

Na de plenaire bijeenkomst gaf Rudi Vermote een lezing over regressie in het werk van Winnicott en Bion. Beiden beschrijven een interne, ongedifferentieerde zone, die Winnicott verbindt aan het ‹true self› en Bion aan O. Winnicott ziet dit als een kern in het zelf, een bron van creativiteit, een plek om je in terug te trekken en te ontspannen. Hij beoogt een diepe regressie bij zijn patiënten zodat ze met deze zone in contact kunnen komen en is voorzichtig met interventies, om patiënten hierin niet te storen. Voor Bion is deze zone een onbekende wereld, zowel in als buiten het zelf. De zintuigen en het lustprincipe zijn hier niet van toepassing. Contact hiermee kan dus ook niet worden gewild, maar ontstaat spontaan — een ervaring die Bion een ‹transformatie in O› noemt. Voor Bion gaat het niet om het faciliteren van regressie, maar om het faciliteren van zo'n ervaring. Dit kan de analyticus doen door een houding te ontwikkelen waarin hij niet zijn zintuigen maar zijn intuïtie gebruikt, zichzelf als het ware verblindt om beter te kunnen zien, en te wachten in vertrouwen, without desire, memory, understanding or coherence.

Kan O door ons ervaren worden? In een kritisch betoog stelde Barnet Malin dat Bion hierover, al dan niet opzettelijk, inconsistent is. Malin refereerde aan oude mystici als Meister Eckhart, die ook door Bion vaak worden genoemd. Deze zouden in staat zijn geweest om in verbinding te komen met een ultieme realiteit. Zij waren gewend om een apofatische benadering te gebruiken, waarmee ze iets onkenbaars probeerden te beschrijven door te beschrijven wat het niet is. Om iets te ervaren is een grammaticaal object nodig en dat is wat deze benadering juist beoogt weg te maken. Misschien zijn wij vergeleken met de mystici niet geoefend genoeg om in contact te komen met de ultieme realiteit, of zoals Bion het zegt: O te worden. Malin stelde voor om O in het psychoanalytische discours te gebruiken als een teken voor alles wat we niet kunnen weten of ervaren. Hij vergeleek dit gebruik met het gebruik van onze eigen gedroomde versies van O. Deze kunnen een bron van inspiratie zijn, maar moeten niet verward worden met de versies van anderen, in het bijzonder van patiënten. Toen bij een lezing de volgende dag de vraag werd gesteld of Bion zelf een mysticus was, gaf een van de toehoorders het op dat moment enige passende antwoord: ‹He was not not a mystic.›

Het hoogtepunt van de zaterdag was voor mij de presentatie van Avner Bergstein. Hij beschreef aan de hand van een tot de verbeelding sprekend vignet waarin hij op een punt kwam het wanhopige gevecht tegen zijn slaap en gevoelens van haat jegens de patiënt op te willen geven, het tot stand komen van een transformatie in O. Zo'n catastrophic change kan ontstaan door in contact te komen met het niet-verdrongen onbewuste, in de overdracht, in het hier en nu. Een vroegere gebeurtenis die nog niet is ervaren, Winnicotts breakdown that has already happened, kan zo voor het eerst worden beleefd. Dit wordt mogelijk wanneer de analyticus bereid is om eerst zelf de pijn van een breakdown te ondergaan, zijn identiteit tijdelijk te verliezen, om zo de patiënt in staat te stellen dit aan te durven.

Aanvullend op de lezingen stonden kleine en grote group experiences op het programma. Deze hadden onder andere als doel om ook iets te kunnen ervaren van het thema en daarover te kunnen reflecteren. Met het benadrukken dat dit spontaan zou gebeuren kregen deze bijeenkomsten vaak juist iets geforceerds en werd het doel slechts ten dele bereikt. Wel had het voor mij de plezierige werking dat ik me op het congres al snel van buitenstaander tot deelgenoot voelde worden. Hoewel het enigmatische onderwerp en de persoon van Bion daartoe kunnen uitnodigen, werd de verleiding meestal weerstaan om hem te verheerlijken. Toch dacht ik tijdens een grote groepsbijeenkomst even iets te ontwaren van een eredienst. Gezeten in cirkelvormige rijen werd met spanning op iets gewacht. Op een goddelijke interventie, fantaseerden sommigen. Of op Bion, die het ons allemaal nog even helder zou komen uitleggen?

Ik kijk terug op een leerzaam en inspirerend congres. Doordat het zich concentreerde rond één onderwerp, was het mogelijk je even onder te dompelen in de materie. Door de verschillende invalshoeken was er bovendien van eentonigheid geen sprake. Minder groepsbijeenkomsten en de mogelijkheid om meer paper presentations bij te wonen, zou voor mij een betere verdeling zijn geweest. De volgende International Bion Conference zal over twee jaar in Milaan plaatsvinden.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.