Met volle aandacht

Samenvatting

In dit tijdschrift werden al meerdere interessante boeken besproken die hun oorsprong kenden binnen de International Society for the Psychoanalytic Study of Organizations. French en Simpson zijn respectievelijk werkzaam als bedrijfsconsultant en als professor in bedrijfswetenschappen en beiden hebben meerdere publicaties op het vlak van leiderschap, veranderingsmanagement en groepsdynamieken op hun naam staan. Uitgangspunt van Attention, cooperation, purpose is de stelling van Bion (1961) dat elke groep samenkomt om iets te ‹doen›. Maar dit doen is niet vanzelfsprekend. Enerzijds is er de complexiteit van het expliciteren van het doel; anderzijds is er de complexiteit van het samenkomen. Bions Experiences in groups is voor velen een voorname bron geweest om na te denken over groepsdynamiek. Meestal werd in navolging van Bion de focus daarbij gericht op disfunctioneel gedrag binnen de groep. French en Simpson willen daarentegen ingaan op factoren die werkzaam zijn wanneer een groep wel goed functioneert. Ook Garland (2010) pleitte al voor een hernieuwde aandacht voor de precieze aard van de werkgroep en wees op de risico's wanneer het regressieve karakter van de basic assumption group te zeer benadrukt wordt. French en Simpson vertalen dit in de centrale tegenstelling tussen aandacht (attention) en afleiding (distraction). Het eerste hoofdstuk onderscheidt twee soorten aandacht. Meestal verstaan we onder aandacht de gefocuste vorm die zich richt op specifieke problemen of gebeurtenissen. Daarnaast is er de vrij zwevende aandacht die staat voor openheid om in contact te treden met de realiteit in zijn volle betekenis. Er wordt op niets in het bijzonder gefocust tenzij op de waarheid in zijn volledigheid. Deze kan niet exact worden vastgelegd, maar ze kan wel worden onthuld, hetgeen voor het individu een transformatieve ervaring is. Sterke emoties kunnen een individu of een groep ertoe brengen om hun vermogen tot vrij zwevende aandacht te verliezen. Ze raken dan afgeleid van hun eigenlijke doel, grijpen naar kant-en-klare verklaringen of gaan hun energie op andere onproductieve manieren verspillen. Bion werkte dit verder uit als basic assumption mentality. Wanneer de angsten van een groep voldoende gecontaind kunnen worden, kan het besef terugkeren van de opdracht die de groep heeft. Deze dynamische beweging tussen aandacht en afleiding vormt de kern van de inzichten van Bion. Hij beklemtoonde dat beide mentale toestanden voortdurend naast elkaar aanwezig zijn, maar dat elke groep steeds ertoe neigt overheerst te worden door een van beide. Een groep die gedomineerd wordt door aandacht, is aan het werk terwijl een groep gedomineerd door afleiding slechts beperkte vooruitgang zal maken, zonder dat iemand dit opmerkt, omdat een pseudodoel de plaats heeft ingenomen van het eigenlijke doel. Aandacht is vooral een mentaliteit die de groep helpt om doelgericht en realistisch te blijven. Vrij zwevende aandacht komt voort uit het verlangen om de waarheid te zoeken en wordt gekenmerkt door geduld, observatie, luisteren, rêverie, en het vermogen om in het moment van nu te blijven zonder herinnering of verlangen. Het hoofdstuk over afleiding gaat over momenten in een groep wanneer de aandacht verkeerd gericht wordt en verdeeld of verloren raakt. Realistisch denken wordt dan vervangen door een alsof-denken of zelfs een anti-denken. In plaats van groepsleden te betrekken bij de reden van hun samenkomst, leidt het hen hiervan weg om hen te beschermen tegen de spanningen en emotionele druk die onvermijdelijk in een groep ontstaan. Pogingen om een afgeleide groep tot aandacht op te roepen zullen door deze juist als afleiding worden ervaren. De groep heeft niet langer besef van zijn eigen mogelijkheden en raakt verlamd. In groepen zijn steeds zowel aandacht als afleiding aanwezig. Hun onderlinge verhouding wordt de toetssteen in het begrijpen van wat er zich op elk gegeven moment in de groep afspeelt. Het nastreven van waarheid als centraal punt in het werken met aandacht vormt het thema van het derde hoofdstuk. Werken in groepen kan verwarrend en chaotisch zijn, waardoor de groep frustraties uit de weg gaat om terug te vallen op oude, beproefde patronen, die gemak en zekerheid bieden. Voor Bion gaat werken in groepen over het dichter bij de waarheid komen. Het gaat erom bij de vragen te blijven en niet haastig de kloof met het niet weten te willen dichten. Effectief groepswerk vergt het herkennen van de snelheid waarmee we stoppen met denken, het aanvaarden van het conflict tussen het willen kennen van de waarheid en de weerstand daartegen. Hoezeer we ook een open geest willen behouden, toch merken we hoe we onze energie soms verspillen in acties, verklaringen of emotionele reacties omwille van de klaarblijkelijke geruststelling die daarvan uitgaat. Coöperatie is dan de positieve dimensie van de ervaring als groepslid wanneer het individuele en groepsdoel in elkaars verlengde liggen. Zonder duidelijk omschreven doel neemt passiviteit toe, ontstaat er geen creatieve spanning en is er weinig kans op verandering. De auteurs zien Bions groupishness als een dynamisch proces met twee tegengestelde cirkels van interactie. De open cirkel wordt gekenmerkt door aandacht waarbij groepsleden de complexe realiteit van hun gedeelde ervaring kunnen aanspreken. Zowel individuen als de groep hebben een stem, leren van de inherente onderlinge verschillen, en hanteren emotionele ervaringen als bron van informatie, wat de ontwikkeling bevordert. De gesloten, vicieuze cirkel wordt gevoed door afleiding wanneer groepsleden zich afkeren van de waarheid die blijkt uit de verschillen of uit een negatieve ervaring met de spanningen die groupishness meebrengt. In hun bespreking van verschillende interactiepatronen (basic assumption groups) focussen French en Simpson, anders dan Bion, op manieren waarop een groep in een toestand van doelgerichte aandacht niet vast komt te zitten in één interactiepatroon, maar één, twee of alle drie de patronen kan mobiliseren in dienst van de taak. Zij illustreren de techniek om bij een groep die overheerst wordt door afleiding en slechts één vorm van interactie vertoont, gebruik te maken van een van de andere interactiepatronen om de aandacht van die groep weer te kunnen richten op zijn doel.