De ‹derde› in de partnerrelatie

Onder leiding van Giulio Zavattini, professor aan de Sapienza Universiteit van Rome, psychoanalyticus en systeemtherapeut, heeft deze groep een studieomgeving gecreëerd om klinische ervaringen en theoretische kennis internationaal uit te wisselen. Vanuit hun psychoanalytische achtergrond willen zij ontwikkelingen in de psychodynamische systeemtherapie stimuleren.

Het boek is opgebouwd uit vijf delen en beschrijft de geschiedenis en ontwikkelingen in de systeemtherapie en in het bijzonder die van de psychoanalytische partnerrelatietherapie. Als gevolg van de bijdrage door meerdere auteurs is enige overlap tussen de hoofdstukken helaas onvermijdelijk.

Een belangrijk punt is dat de focus van de klassieke psychoanalytische benadering, interpretaties en reconstructies uit het verleden, wordt verlaten en vervangen door een benadering waarin wat er zich in het hier en nu tussen de partners afspeelt centraal staat. Uitgangspunt hierbij is de combinatie van de relationele en intersubjectieve referentiekaders. Immers, ieder individu heeft zijn eigen werkelijkheid en beleving die verschillen van die van de ander, en die, al of niet bewust, zowel in de relatie met de therapeut als tussen de partners onderling actueel, c.q. opgevoerd, kunnen worden.

De rode draad in het boek is dat de partnerrelatie een eigen identiteit heeft die, samen met de identiteiten van beide partners, een driehoek vormt. Deze door de beide partners gecreëerde identiteit, een ‹depot› van afgesplitste gevoelens van de partners, speelt een grote rol in de onderlinge interactie.

Het begrip ‹projectieve identificatie› komt uitgebreid aan de orde en wordt belicht als zowel een intrapsychisch als een interpersoonlijk proces. Dit houdt een verschuiving in van de eerdergenoemde klassieke psychoanalytische benaderingen naar intersubjectieve interpretaties van de partnerrelatiedynamiek. In de partnerrelatiecontext, met de beschreven driehoek van identiteiten is het herkennen van projectieve identificatie een belangrijke taak voor de therapeut. Hij of zij moet een conditie bieden om via reciprociteit bij het uitwisselen van gevoelens het mentaliserend en reflecterend vermogen van de partners te vergroten. Ter onderbouwing van dit proces worden onder andere de theorieën van Klein (projectieve identificatie), Bion (alfa-functie, rêverie en container-contained), en Ogden (intersubjectieve analytische derde) gebruikt.

Een belangrijk onderdeel hierbij is het verhelderen van wat er zich in de dynamiek tussen de partners afspeelt. De therapeut doet dit door te onderzoeken wat de individuele partners van zichzelf onbewust onderbrengen in de partnerrelatie-identiteit. Om dit proces in constructieve banen te leiden is het van belang dat de therapeut voldoende veiligheid biedt om de partners zich begrepen te laten voelen. De auteurs introduceren een nieuw gezichtspunt door de therapeut in de psychische driehoekconfiguratie de plaats van de partnerrelatie-identiteit in te laten nemen. In deze constellatie is het van groot belang dat hij of zij zicht heeft op de eigen tegenoverdracht.

Het gevaar ‹getrianguleerd› te worden, dat wil zeggen verleid om bondgenoot te worden van een van de partners tegen de andere, of de neiging te veroordelen, ligt altijd op de loer en wordt aan de hand van casuïstiek op levendige wijze geïllustreerd. De techniek van de interpretaties behelst zowel het uitdrukken van de individuele als de gedeelde dynamiek. De techniek biedt ook inzicht aan de partners door het leren herkennen van aspecten van hun eigen subjectiviteit die afgesplitst in de partnerrelatie zijn ondergebracht.

Deze wijze van interveniëren heeft valkuilen omdat de overdracht complex is. De overdracht speelt op twee niveaus: tussen de partners samen en de therapeut, en tussen de partners individueel en de therapeut. Alles wat in de partnerrelatie, de derde identiteit, aan niet gedifferentieerde emoties gedeponeerd wordt, zal door de therapeut in zijn rol als ‹psychische› container, gemetaboliseerd worden om ze betekenis te geven en er gedachten over te kunnen ontwikkelen. Het beoogde eindresultaat is dat de partners inzien dat naast hun individuele identiteit, de partnerrelatie ook een identiteit heeft, die door hen beiden is gecreëerd. Met dit inzicht zouden zij de functie van de therapeut kunnen overnemen en elkaars gevoelens wederzijds gaan begrijpen en reguleren.

De auteurs concluderen dat het intrapsychische van beide partners onlosmakelijk van invloed is op hun interactie met elkaar. Hun wederzijdse beïnvloeding en affectregulatie bepalen de aard en kwaliteit van de partnerrelatie. Daar waar het problematisch wordt tussen de partners en de relatie in gevaar is kan de therapeut met zíjn subjectieve respons en betekenisgeving, in de positie van de ‹partnerrelatie-identiteit›, nieuwe inzichten en ervaringen bieden die de interactie tussen de partners kunnen beïnvloeden of verbeteren. De partners wordt op deze wijze ‹in vivo› de mogelijkheid geboden om via de therapeut te beleven wat zij afsplitsen en onderbrengen in de partnerrelatie. Zo ontwikkelen ze het vermogen de emoties van de ander beter te begrijpen.

De samenstellers van het boek hebben een heldere koppeling gemaakt tussen de theorie en het klinische werk via sprekende en illustratieve vignetten. Dit komt de leesbaarheid van het boek ten goede. De artikelen bieden in theoretische zin weinig nieuwe inzichten. In vergelijking met recente literatuur over dit onderwerp, zoals bijvoorbeeld Ringstroms A relational psychoanalytic approach to couples psychotherapy (2014), wordt de theorie minder diepgaand besproken. Vernieuwend voor mij is de creatieve uitwerking van het idee de therapeut een actieve rol te laten innemen bij de verkenning van de ‹binnenwereld› van de partnerrelatie door de (tijdelijke) invulling van de partnerrelatie-identiteit. Het is een even boeiende als ingewikkelde invalshoek, die enerzijds verrijkend kan zijn om de vaak complexe problematiek tussen partners beter te begrijpen, maar anderzijds ook veel inzicht van de therapeut vraagt om de interactie van meerdere binnenwerelden te kunnen ontrafelen en begrijpen.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.