‹Bij de Tijd›

Samenvatting

Michel van Veen introduceert de dag met aandacht voor de locatie, het hotel Krasnapolsky: ‹Een soort leeftijdgenoot van de psychoanalyse, modern eind negentiende eeuw en met vele transformaties meegegaan in zijn tijd›. Anno nu is het een comfortabele locatie midden in de chaos van het centrum van Amsterdam en in die zin net zo tijdloos. Wat houdt meegaan met onze tijd precies in? Van Veen stipt het aanhoudende dilemma aan dat psychoanalytici zich richten op wat ontkend wil worden, iets wat intrinsiek menselijk is en springlevend. In het boek onder redactie van Commissie Geschiedenis, de organisatoren van deze dag, is in drieëndertig interviews aan de hand van de vraag ‹Wat drijft psychoanalytici?› dit thema leidend geweest. De dilemma's zijn zeker tijdloos, luisterend naar de getuigenissen van deze dag: splijting in de gelederen en de strijd om maatschappelijke en academische erkenning. De dag begint in de gemoedelijke sfeer van een polygoonjournaal met een film uit 1982: Een compilatie van een opname tijdens een kandidatenweekend: Frans Verhaeghe interviewt mevrouw Lampl-De Groot, opleider en Jaap van der Leeuw, oud-voorzitter. Met vriendelijke glimlach en autoritaire toon, zoals Brinkgreve het later treffend zou verwoorden, gaf mevrouw Lampl-De Groot verslag van haar psychoanalytische ontwikkeling, begonnen met de studie geneeskunde bij Jelgersma en het lezen van Traumdeutung, haar analyse bij Freud, een bewogen levensloop in Berlijn en Wenen en de ‹ondergrondse› psychoanalyse in de oorlog. Minzaam onderbroken door Frans Verhaeghe, kreeg ook Jaap van der Leeuw het woord, die het bij wapenfeiten hield, zoals de oprichting van de EPF en de wederopbouw van de psychoanalyse na de oorlog in Duitsland. De onderuitgezakte houding van het gehoor, dat in een kring van tafels was opgesteld, zou nu niet voorstelbaar zijn. Blijkbaar ging een laconieke houding met de vanzelfsprekende autoriteit van die tijd samen. Niet alles blijft hetzelfde. De opmerking van mevrouw Lampl-De Groot: ‹Alle mensen zijn moeilijk en ook analytici zijn moeilijk› is een bemoedigende relativering, zeker uit haar mond. Deze getuigenis van de psychoanalyse in Nederland, was er een van opkomst, waarbij gedurende de jaren zeventig sprake was van een steeds grotere bloei: ‹Toen elke hoogleraar psychiatrie nog psychoanalyticus was met doorlopend strijd, maar ook van succes afhankelijk van persoonlijke inspanningen en doorgaande inspiratie›, aldus mevrouw Lampl-De Groot. Het eerste deel van de middag bestaat uit zorgvuldig opgebouwde lezingen van dames met ‹archieflust›. Bij de eerste lezing Traditie, canon en vernieuwing: Kanttekeningen bij voortgang en fricties van het vak uit archiefmateriaal van Jaap Spanjaard brengt Gertie Bögels, psychoanalytica, de vergeten collega's Stärcke tot leven. De broers introduceerden het psychoanalytisch gedachtegoed in wetenschappelijke kringen en waren betrokken bij de oprichting van de vereniging. De gedrevenheid in het ‹ontrafelen van het onbewuste› en een vroege strijd tegen de statistieken kwamen, immer actueel, tot uiting in de briefwisseling tussen Stärcke en Freud. Waarom August van het psychoanalytische toneel verdwijnt, vertelt deze lezing niet. In elk geval werd Stärcke eerst bejubeld door Freud en later weer opzij geschoven naar aanleiding van een misverstand over libido en doodsdrift: ‹Lieben ist sterben› in plaats van ‹Leben ist sterben›. Het spijt Freud voor Stärcke, dat hij (Stärcke) dit zo leest. Dat er zo weinig ‹Lebensraum› overblijft bij het meningsverschil met Freud, is in elk geval ook exemplarisch voor de splijtingsprocessen in het verenigingsleven die aan de orde kwamen. Hier gaat Christien Brinkgreve, Hoogleraar sociale wetenschappen, verder met haar lezing Het belang van het verhaal, toen en nu naar aanleiding van haar proefschrift uit 1984 over de geschiedenis van de psychoanalyse in Nederland met de blik van een buitenstaander. Een blik die nu, vierendertig jaar later, beter te verdragen is. Als een buitenstaander aan wie de toegang tot het archief van de NVPA ontzegd is door de 's ochtends getoonde van der Leeuw, krijgt Brinkgreve uiteindelijk inzage in het persoonlijke archief van Louis Tas. Brinkgreve analyseert de vestigingsstrijd van de psychoanalyse binnen het medisch-psychiatrische bolwerk ook als een onderlinge strijd en past hier het psychoanalytische gedachtegoed toe, het eigen ‹arsenaal› zoals ze het noemt met alle denkbare mechanismen. De psychoanalytische visie ‹Hoe naarder hoe waarder, hoe slechter, hoe echter›, blijkt ook hier op te gaan. Inhoudelijk steeds terugkerende thematiek van onderlinge conflicten ‹Wie mag het vak uitoefenen, wie mag opleider zijn, wat moet behouden worden en wat niet›, gaan onderliggend om macht, leidend tot processen van marginalisering bij afwijkende meningen, wegmasseren van conflicten en niet uitzoeken waarom iemand verdwijnt. Een geschiedenis van splijting als patroon. Nu is de drang tot samenwerken blijkbaar groter dan drang tot splitsing, maar de geschiedenis herhaalt zich. Het blijft van belang ons af te vragen: Welke driften gaan in deze tijd ondergronds? Dankzij het verhaal en de kunst van het oordeelloos luisteren, blijft de spreekkamer de plaats bij uitstek om taboes van deze tijd te doorgronden. Voor deze vrijplaats van het luisteren en kijken moet steeds strijd geleverd worden. Zeker in de huidige tijd van hegemonie van het biologisch denken en het heersende regime van maat en getal, nog verergerd door de digitalisering. Door het benadrukken van tijdloze waarden van psychoanalyse, met toevoeging van een lacaniaans element van verlangen naar verbetering, raadt Brinkgreve ons aan bij een nieuw begin na de fusie desillusies eerst uit te spreken en te beleven en niet alleen op voornemens te varen. Hoopvol is in elk geval dat er nu meer openheid en interesse in de geschiedenis is. Na deze boeiende, toch wat confronterende sessie, is er na de thee tijd voor een blik op de toekomst met snelle presentaties van actuele thema's door analytici die met één been in de academische wereld staan, Marjolein Stufkens vanuit de kinderanalyse, Raymond Verboom vanuit een multiculturele werkwijze, Sacha de Reuver en Frans Schalkwijk vanuit een universitaire benadering, die hun visie en wensen hierbij uiteen zetten. In de geest van de dag dragen zij uit dat we zonder persoonlijke gedrevenheid nergens komen en we van ons moeten laten horen. Duveke Engels sluit de dag treffend af met ‹De toekomst is al begonnen›. De geschiedenis van oprichting van de Nederlandse vereniging van Psychoanalyse, die gedurende de voorbereiding van deze dag was opgegaan in de Nederlandse Psychoanalytische Vereniging, is ingehaald.