Bien fait

Het programma van de middag was ambitieus: na de opening door Jeroen Geurts, voorzitter van ZonMw, werden niet alleen beide onderzoekers in de gelegenheid gesteld hun onderzoek te presenteren, ook hield Patrick Luyten er een inleidende lezing, werden er twee coreferaten gepresenteerd door respectievelijk Nelleke Nicolai en Daniël Helderman, en werden beide onderzoeken van commentaar voorzien door een panel bestaande uit een ervaringsdeskundige (Victor Beffers), een psychoanalytisch onderlegde journalist/historicus (Arthur Eaton) en een psychotherapeut (Bas de Mol). Dit allemaal onder het vaardige voorzitterschap van Frans Schalkwijk.

Patrick Luyten presenteerde zijn neurowetenschappelijk onderzoek naar borderlinestoornissen. Zijn positie is bekend: niet het bewijzen van het gelijk van Freud motiveert hem tot dit type onderzoek en ook niet de wens om psychoanalytische concepten te onderbouwen met neurowetenschappelijk inzicht. Zijn invalshoek is de vraag hoe de neurowetenschappen de subjectieve wereld van de borderlinepatiënten kunnen verhelderen.

De idee, oorspronkelijk ook door Freud geopperd, dat de slaap en vooral de droom de emotionele verwerking van onze dagelijkse ervaringen bevordert, wordt door hedendaags wetenschappelijk onderzoek bevestigd. Dit onderzoek behelst echter vooral de basale emoties, zoals angst en boosheid. Zelfbewuste emoties, zoals schuld, schaamte en vernedering, werden tot nu minder onderzocht.

En hiermee doet de psychoanalyse zijn intrede. Eus van Someren, hoofd van de afdeling Slaap en Cognitie van het Nederlands Herseninstituut van de Koninklijke Nederlandse Academie voor Wetenschappen en hoogleraar integratieve neurofysiologie aan de VU, bij verhindering van de onderzoeker Rick Wassing, opende zijn lezing met de constatering dat de bijdrage van Frans Schalkwijk zijn denken veranderd heeft. Hij meent dat de resultaten van deze samenwerking tot nu uitermate verrassend zijn. Insomnia, het subjectieve gevoel van slapeloosheid, blijkt eerder te gaan om rusteloze slaap, met verminderde remslaap. Verwacht mag worden dat indien de remslaap de emotieverwerking bevordert, slapeloosheid gepaard gaat met verminderde emotieverwerking.

Mensen met een slaapstoornis bleken inderdaad schaamte, opgeroepen door zichzelf terug te horen na het meezingen bij een karaoke-opname, minder goed te verwerken, waardoor ze meer dan anderen in een toestand van hyperarousal bleven. Maar, minstens zo interessant, bij hen bleken herinneringen aan schaamte-ervaringen uit het verleden net zo veel onrust op te roepen als de nieuwe (karaoke)schaamte-ervaring, terwijl voor goede slapers de schaamtevolle herinneringen veel minder emotionele betekenis hadden. Nelleke Nicolai bracht in haar gedegen commentaar naar voren dat schaamte altijd een interpersoonlijk fenomeen is, waarvan de wortels teruggaan tot in het tweede levensjaar, direct gekoppeld aan de ontwikkeling van het Zelf. Waar schuld verwijst naar wat je gedaan hebt, verwijst schaamte naar wie je bent! Meer basaal dus. Mede door haar commentaar zorgde de daarop volgende discussie voor verdieping van het thema.

Aan Wieke van Leeuwen de ondankbare taak om een specifieke psychiatrische stoornis, de obsessieve-compulsieve stoornis (OCD), waarin vooral de cognitief-gedragsmatige invalshoek opgeld doet, te verbinden met psychoanalytische concepten. Ervan uitgaande dat compulsief gedrag bij onveilige gehechtheid gezien kan worden als copinggedrag, maakt zij onder andere gebruik van de Experience in Close Relationship Scale (ECR), die vooral focust op twee subschalen van gehechtheid, te weten angst en vermijding. Zowel de MRI-resultaten (Magnetic Resonance Imaging; voor meting lokale functionaliteit) als die met DTI (Diffusion Tensor Imaging; voor meting connectiviteit) laten geen significante verschillen zien in activiteit van relevante delen van het brein. Het gebrek in haar onderzoek aan zinvol en adequaat te interpreteren resultaten leek ook de onderzoeker te verontrusten. Daniël Helderman koos in zijn commentaar voor een weliswaar voor de hand liggende, echter in zijn uitwerking opvallend creatieve metafoor voor de OCD: ‹Wie bezig is, kan niet stil blijven staan›. Kunnen we stilstaan bij de vroege ervaringen uit de preverbale periode? Zijn de handelingen bij OCD ‹woordeloze bezweringen van onbenoembare, in psychologisch opzicht levensbedreigende angsten›? Helderman leverde hiermee een zinvolle psychoanalytische bijdrage.

De integratie van beide werelden, de onderzoekswereld en de wereld van de psychoanalyse blijkt steeds weer een intellectuele ‹tour de force›. Het beste lijkt het te lukken bij het slaaponderzoek waar de betrokkenen persoonlijk ook goed met elkaar overweg lijken te kunnen. De meerwaarde die dit met zich meebrengt was goed zichtbaar.

Het ontbreken van een gedegen psychoanalytische inbreng in het wetenschappelijke onderzoek naar de rol van gehechtheid bij OCD wreekt zich echter. De gepresenteerde psychoanalytische ideeën bleven oppervlakkig en het gebruik van de begrippen uit de gehechtheidstheorie was duidelijk niet doorleefd. Dit is de onderzoekers niet aan te rekenen, daar zij immers geen gedegen psychoanalytische scholing hebben gehad. Een gemiste kans. Jammer, ondanks de betrokkenheid van een psychoanalyticus.

Al met al was het een leerzame middag met mooie lezingen. Een eerste poging om in ons land de zo diverse werelden van neurowetenschappen en psychoanalyse bijeen te brengen. Bemoedigend was dan ook dat bij de afsluiting van het middagsymposium. Jeroen Geurts aankondigde dat ZonMw dit type onderzoek na afloop van de huidige lopende onderzoeken wil voortzetten. We zien ernaar uit.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.