Het onbewuste kent geen tijd

1. Het onbewuste kent geen tijd. Hiermee hangt de praktijk van de variabele tijd van de zittingen samen. Het oogmerk van de analyse is om direct het onbewuste te raken. Wanneer in een zitting iets opmerkelijks wordt gezegd kan de analyticus de sessie stoppen met het doel nadruk te leggen op het moment dat iets wordt gezegd wat mogelijk een teken is van het onbewuste. Dat staat tegenover de voorschriften van de klassieke freudiaanse psychoanalyse die voorschrijven dat de sessies vijftig minuten duren en vier à vijf keer per week plaatsvinden. Welke garanties geven deze voorschriften dat een psychoanalyse goed verloopt?
2. Psychoanalyse is het ontcijferen van het enigma van het onbewuste dat via het spreken van de analysant tot ons komt. Contact krijgen/hebben met het Reële van het onbewuste is misschien wel het belangrijkste doel van een analyse. Het symptoom is meestal de aanleiding om een analyse te beginnen, maar dat wil nog niet zeggen dat het doel van de analyse is om het symptoom te doen verdwijnen. Daar zijn gedragstherapeuten veel beter in. Nee, het symptoom kan blijven voortbestaan zelfs lang nadat de psychoanalytische kuur is afgelopen. Het is dan een manier om herinnerd te blijven aan de opdracht om in verbinding te blijven met het onbewuste.
3. De separatie speelt niet alleen een rol in de ontwikkeling van het subject waarbij de scheiding van de Ander en de aliënatie in het geding zijn, maar ook tijdens de psychoanalyse in de abstinentie en zeker bij het termineren van de kuur.
4. De effectiviteit van de psychoanalyse is een moeilijk item en aanleiding tot nogal wat controverse binnen psychoanalytische kringen. Wanneer men daarbij uitgaat van het verdwijnen van de symptomen kan het zijn dat men een heel ander paradigma opent dan dat van de psychoanalyse, want het oogmerk van de psychoanalyse is het onbewuste te laten spreken. Dat symptomen daarbij kunnen verdwijnen is mooi meegenomen maar is niet per se noodzakelijk. Sterker nog: de symptomen herinneren ons eraan dat er een onbewuste is.
5. Het verlangen van de psychoanalyticus blijft buiten de lacaniaanse wereld van analytici vrijwel onbelicht. Lacan heeft daar zeer veel aandacht aan besteed. Zijn adagium luidt: ‹Le sens du sujet vient du désir de l'Autre›. Het verlangen van de analyticus wekt niet zozeer het verlangen van de analysant, want dat was er al door bij de analyticus te komen, maar verleent betekenis, zin aan het subject. Dit verleent zichzelf zin door het proces van de analyse waarbij onbewuste verlangens die door verboden worden afgeweerd tot leven worden gebracht. Hoe paradoxaal dat ook moge klinken: de analyticus bezet daar een lege plaats. Hij is niet de meester die weet en in deze alwetendheid het subject kan vermorzelen. De analyticus is eerder in navolging van de socratische metafoor een vroedvrouw die de waarheid van het onbewuste helpt aan het licht te brengen.

De weg naar het onbewuste vinden is misschien wel het belangrijkste oogmerk van de analyse. The Marks of a Psychoanalysis wijst ons die weg, die lang is en nogal wat obstakels kent. Het lezen van dit boek had voor mij parallelle ervaringen in petto als bij een psychoanalyse; alsmaar voorthobbelen op woorden en dan ineens stoten op een oneffenheid, een steen die uitsteekt, een struikelblok. Bij de analyticus gaat dan een belletje rinkelen of misschien wel een alarmbel loeien. Hij doet dan iets; het proces stopzetten en de vloed van woorden onderbreken, een interpretatie geven of gewoon een keer hoesten. Er is op dat moment iets uit het onbewuste naar boven gekomen dat de moeite waard is om erbij stil te staan, erover na te denken, het te interpreteren en het te koesteren. De analyticus kan de analysant daarbij behulpzaam zijn op een voor de situatie gepaste wijze, meestal discreet en niet met te veel aplomb.

Deze obstakels blijken in de loop van het psychoanalytisch proces briljanten te zijn die het Reële van het onbewuste doen oplichten. Aan het opdoemen van de enigma's die in het onbewuste verscholen liggen komt natuurlijk geen einde bij het afsluiten van de analyse. Zij blijven ons verrassen, maar het is van belang dat de analysant ze blijft herkennen en waarderen als waardevolle ingrediënten van het leven. In de analyse heeft hij deze markers leren herkennen en kan ze naderhand makkelijker traceren en er iets mee te doen. De auteur, Luis Izcovich vergelijkt de interventie van de analyticus met schrijven, het inschrijven van zowel de inhoud ven de interpretatie als het proces van de interpretatie, opdat het analyseren een blijvend karakter krijgt na het beëindigen van de psychoanalyse. Dat is het merkteken dat de interpretatie van de analyticus als een impressie achterlaat en dat als een reminder inschrijft bij de analysant.

Rest mij een waardering uit te spreken over The Marks of a Psychoanalysis. Er verschijnen steeds meer publicaties in het lacaniaanse veld. Het onderwijs van Lacan begint zijn vruchten af te werpen en zijn leerlingen worden steeds talrijker. Opvallend is daarbij dat zij steeds meer publiceren (en ook spreken) over de praktijk waarin de theoretische uitgangspunten tot hun recht komen. Opvallend daarbij is dat de toegepaste psychoanalyse steeds meer aandacht krijgt. Dat vind ik een goede ontwikkeling om twee redenen: ten eerste omdat Lacan een notoir enigmatische denker was welke gegevenheid het zeer wenselijk maakt om zijn ideeën te ‹vertalen› naar de praktijk, en ten tweede omdat de huidige ontwikkelingen in de ggz een psychoanalytisch antwoord verwachten op een toenemende materialisering en beheersdwang binnen de psychiatrie en de psychotherapie. Symptoombestrijding moet meer plaatsmaken voor een begrip van het symptoom als weliswaar een (niet altijd) pijnlijke zaak, maar ook als een waardevol signaal uit het ondergrondse van het onbewuste waar de waarheid over het subject verscholen ligt.

The Marks of a Psychoanalysis houdt het midden tussen een ‹vertaling› van Lacans ideeën en een beschrijving van de toepassing daarvan in de praktijk. Daarom is het een waardevol boek geworden.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.