Psychoanalyse en onderzoek: beter geen rimpelloos huwelijk

Vanuit mijn eigen ervaring met hoe systematisch onderzoek de blik kan openen en dogmatisch denken in de kiem kan smoren — al kan onderzoek, net zoals theorie, helaas ook als oogkleppen fungeren —, zal ik de laatste zijn om de zinvolheid ervan ter discussie te stellen; de psychoanalyse moet inderdaad geen geloof zijn op grond van één of andere boven alle twijfel verheven meester. Maar toch blijft er misschien maar beter ook iets wringen in de verhouding tussen psychoanalyse en wetenschap. Niet om onderzoek naar de psychoanalytische brandstapel te verwijzen, maar omdat zo blijvend de vraag gesteld kan worden naar datgene wat de mens drijft, hetgeen ons verstoort en fundamenteel niet integreerbaar blijft. En bovendien kan de psychoanalyse zo ook een rol blijven spelen in het ondervragen van wetenschap en wat deze beoogt. Uiteraard kan dat alleen maar als er een — al is het krakkemikkige — verhouding is, en wetenschap als dusdanig afwijzen voor alles wat de psychoanalyse betreft, sluit dat a priori uit. De dialoog is in dat opzicht een beter vertrekpunt dan het zich buiten — of inderdaad en helaas boven — elk wetenschappelijk discours stellen.

Maar de nood aan wetenschappelijk onderzoek naar de psychoanalyse als praktijk en als theorie ondersteunen, houdt liever geen naadloos invoegen in de heersende onderzoekspraktijken uit de psychologie in. En het is bij dit punt dat ik toch graag een kanttekening plaats bij het besproken onderzoek. Het is goed dat er evidentie komt voor de werkzaamheid van psychoanalytische benaderingen en dat ze zo hun plaats verwerven in het landschap van psychotherapeutische behandelvormen. Maar moeten psychoanalytische onderzoekers, die ondertussen vaak erg beslagen zijn in de methodologische dimensies van gangbare onderzoeksopzetten, hier niet ook de kat de bel aanbinden over de gebrekkigheid van dergelijk ‹bewijs›? Moeten we, om aan geloofwaardigheid te winnen, meegaan in de problematische methodologische en meer fundamentele aannames die de psychologie in een crisis stortten (zie bijvoorbeeld Allison e.a. 2016)? Het dominante methodologisch perspectief, met zijn focus op meten en vertrekkende van een mechanistisch mensbeeld, schiet duidelijk tekort in dit veld waar het onderzoeksobject een subject is (of de interactie tussen verschillende actief betekenisverlenende subjecten), wat vraagt om een idiografische eerder dan de heersende nomothetische benadering. Terugtrekken in een ‹splendid isolation› is hier de cynische of narcistische oplossing; kritisch in dialoog gaan misschien de meer constructieve.

En hier kan de psychoanalyse mijns inziens bij uitstek steun bieden aan de steeds luider klinkende stem dat we, zoals Thorngate (1986) gevat stelt, van een ‹aggregate then analyze›- naar een ‹analyze then aggregate›-benadering moeten waarbij we niet focussen op een fictieve ‹gemiddelde› persoon, maar vertrekken van het individuele geval mét methoden die recht doen aan de complexiteit en onvoorspelbaarheid van het menselijk functioneren (Molenaar & Valsiner 2005; Desmet 2018).

Laat ons dus maar doorgaan met de verhouding tussen psychoanalyse en wetenschap ter discussie te stellen, niet vanuit een ivoren toren, maar met twee voeten in de onderzoeks- en analytische praktijk, zodat ze beide in beweging blijven.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.