Tijd in analyse — Een verborgen dimensie

Davinia Schoutteten vertelde ons over de tijd in de context van een crisisafdeling. Hier staan de tijdsdimensies (verleden, heden en toekomst) niet op zichzelf, maar zijn ze met elkaar verbonden. In de crisis kan er een conflictueuze ontmoeting plaatsvinden tussen verleden en toekomst. Daarnaast heeft ieder mens (of iedere persoon) ook zijn eigen specifieke verhouding tot de tijd. Zo blijft voor sommige patiënten de tijd stilstaan op dat ene cruciale moment in hun leven: een onveranderlijk punt waar ze niet voorbij komen.

Gedurende de studiedag werd verschillende keren de vergelijking gemaakt tussen de twee goden Chronos en Kairos uit de Griekse mythologie. Waar Chronos de universele, kwantitatieve kloktijd representeert, een lineaire tijd die ons orde biedt in de chaos, is Kairos de god van ‹het geschikte moment›. Hierbij is tijd geen optelsom, maar iets wat je kunt nemen. Kairos staat zo voor het zinnig doorbrengen van een moment dat je jezelf hebt toegeëigend. Wanneer deze goden worden ingezet in de kliniek, kan Chronos de tijd zijn die op afdelingen houvast en structuur biedt, terwijl Kairos de bedenktijd representeert, tijd voor creativiteit of het juiste moment van beslissen in een team.

Anne Joos bracht een uiteenzetting over ‹de tijdelijkheden van een vrouw›. Hierin kaartte ze de vraag aan of de vrouw een specifieke verhouding heeft ten opzichte van de tijd. Meer bepaald: hoe trekt het vrouwelijk subject haar plan met een lichaam dat wordt gekenmerkt door een limiet (die van de voortplanting) en welke houding neemt zij terzelfdertijd aan tegenover haar verlangen? Joos moedigde ons aan om als analytici te kijken naar de breuklijn tussen de tijd van het lichaam en de tijd van het onbewuste (verlangen). Deze twee vallen namelijk niet noodzakelijk samen. Tegelijkertijd stelde ze zich de vraag of er nog rekening wordt gehouden met de limiet van het lichaam (bijvoorbeeld op het gebied van voortplanting). Het kapitalistisch discours doet ons geloven dat alles mogelijk is, als je er maar voor betaalt. Hierdoor wordt een ontmoeting met de onmogelijkheid vermeden.

Filip Kolen had de moed om ons Lacans tekst rond Le temps logique voor te leggen en ons het raadsel van de drie gevangenen (het prisoners' dilemma) uit de doeken te doen. Lacan (1945) gebruikte dit raadsel om het vraagstuk van de tijd en de verhouding tot de ander in een analyse aan te kaarten. Zijn antwoord op het dilemma bevat drie verschillende tijden waarin de gevangenen zich telkens op een andere manier verhouden tot de ander. Dit gaat van samenvallen met de classificatie van een ander (een onpersoonlijke vorm van identiteit) naar een subjectiviteit van zuivere wederkerigheid (een imaginaire dubbel) tot het punt waarop het subject in de haast tot zijn eigen identiteit komt. Door het proces van negatie komt men in het raadsel (en in een analyse) dus tot emancipatie. Er zijn in dit proces verschillende aarzelingen nodig die het subject één na één, stap voor stap emanciperen. Al die aarzelingen worden meegenomen in een proces en kunnen in een latere tijd als basis dienen voor een waarheid waaruit het subject geboren wordt. Hierbij geeft de analytica tijd, maar heeft zij niet bij voorbaat alle tijd. Het is namelijk nodig dat er een ongerustheid kan ontstaan bij de analysant, zodat de haast hem aanzet zich vooruit te werpen in een beslissend moment.

Bert De Meulder, werkzaam bij Tejo Antwerpen, bracht in zijn lezing een pleidooi voor de pedagogische plek. Een populair misverstand over pedagogen is dat zij het kind naar een welbepaald doel moeten leiden (zoals leerdoelen, eindtermen of competenties). Echter, een echte pedagoog in de zin van het woord leidt het kind naar een plek buitenshuis met een tijd zonder specifieke bestemming: de tijd van het spel, studie en oefening, maar evengoed een tijd van beproeven. De pedagogische plek is zo dus een plek buiten de gewone plekken met een tijd buiten de gewone tijd (Masschelein 2012). De vormende werkzaamheid van deze plek heeft onder meer te maken met de manier waarop kinderen losgemaakt worden van de posities die hun zijn toegeschreven. Zo ‹empowert› de pedagogische plek niet, eerder doet ze aan emanciperen. Het is een plek of tijd waar men de jongere erkent als een waardevolle gesprekspartner over wat hem of haar is overkomen.

Olaf Mylle bracht als laatste spreker van de dag een lezing over tijd, haast en geduld als valuta in een residentiële setting. Hij benaderde de tijd dus als ruilmiddel in therapie. Het is volgens hem een middel dat waarde creëert, betekenis schept en schuld oproept, iets wat je kan investeren. De tijd die je spendeert aan een bepaald object zegt iets over het belang of gewicht dat je eraan ontleent. Volgens Mylle zijn deze dynamieken dan ook zichtbaar in een therapie en maken ze deel uit van het analytische kader. Zo had hij het over het ontzeggen of toekennen van de tijd in een kliniek, of het (weigeren te) verlengen van een opname. Het geven of weigeren van tijd kan zo een plek zijn waar de overdracht zich schuilhoudt. Mylle sloot af met een pleidooi om tijd te blijven geven, en om onszelf toe te staan tijd te verspillen, ook al lijkt hij soms schaars. Hij beschreef de tijd als een gift die een dynamiek opent, wat soms een risico met zich meebrengt voor wie hem durft te geven. Een risico dat volgens hem net de rit de moeite waard maakt.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.