Journeys and Pathways

De eerste hoofdstukken doet hij halfslachtige pogingen het ‹proces› scherper in beeld te krijgen. Hij vertrekt vanuit de etymologische betekenis van ‹pro-cedere› en ‹proces›, waarin zowel voortgang en progressie maar ook een terugtrekkende en terugkerende beweging wordt gesuggereerd, wat in psychoanalytische zin refereert aan regressie. Toch lijkt een meerdimensionale benadering nodig om het psychoanalytisch proces te beschrijven met een soort van routebeschrijving voor de complexe reis van het analytische paar. ‹This travelling gives rise to journeys, itineraries, and crossings, and sometimes even the creation of new pathways which lead on to other access roads and networks, for the analysant, for the analyst and between the two of them› (p. 32). In deze aansprekende metafoor wordt duidelijk dat het psychoanalytisch proces een uniek verloop kent dat niet te voorspellen is. In een volgend hoofdstuk wordt het werk van verschillende auteurs op het gebied van het psychoanalytisch proces benoemd. Het unieke en complexe karakter van de psychoanalytische reis komt vooral tot uiting in het werk van Baranger en Baranger. Zij zien de analytische situatie als een ‹dynamic bi-personal field›, een matrix met vele variabelen voor richting en uitkomst. Het verloop en de snelheid van een route is afhankelijk van onverwachte momenten en avonturen, de reis kan zelfs tot stilstaand komen en weer opnieuw starten, maar het belangrijkste blijft hetgeen gaandeweg ontdekt wordt. Bokanowski concludeert bijna opgelucht dat een duidelijke (route)beschrijving van het psychoanalytisch proces dus eigenlijk niet mogelijk is en vertrekt na deze inleiding voor zijn eigen reis door de psychoanalyse (p. 66).

In de daaropvolgende hoofdstukken schrijft hij over verdedigingsmechanismen, de heterogeniteit van het psychisch functioneren, trauma, narcisme, manieren van luisteren, maar legt hij vooral de nadruk op overdracht in uiteenlopende gedaanten, in ruime mate ondersteund met casuïstiek. De relatie van al deze factoren met het psychoanalytisch proces (van verandering) blijft voor de lezer echter onduidelijk en ook is Bokanowski ambivalent over het belang van de verschillende factoren. Hij benoemt bijvoorbeeld het analyseren van verdedigingsmechanismen als de belangrijkste factor voor het zich ontwikkelend psychoanalytisch proces (p. 84) maar besteedt veel meer aandacht aan de analyse van overdrachtsconstellaties. Zo schrijft hij dat de meeste Franse auteurs het dynamisch evenwicht tussen objectgerelateerde overdracht en narcisme beschouwen als een belangrijke bron voor progressie in de behandeling en daarmee als de essentie van het psychoanalytisch proces (p. 185). Het verloop van een psychoanalyse wordt immers continu gestuurd door beide behoeften, narcistisch en objectgebonden van aard. Vanuit deze twee behoeften ontwikkelen zich volgens Bokanowski twee overdrachtsstromingen. Enerzijds een objectgebonden stroming waarbij, afhankelijk van het individuele vermogen tot representatie, zich een overdrachtsneurose kan ontwikkelen gerelateerd aan het symbolische domein, en anderzijds een narcistische stroming gekenmerkt door uiteenlopende conflicten in basale primaire objectrelaties met hiaten in de mogelijkheid tot symbolisering. Vervolgens wordt benadrukt en verder uitgewerkt dat in elke psychoanalyse de twee overdrachtsstromingen op oscillerende wijze om de voorrang strijden met uiteenlopende niveaus van objectgebonden versus narcistische cathexis. Voor de ontwikkeling van een goed gemoduleerde overdrachtsneurose moet een analysant bovendien gebruik kunnen maken van de psychoanalytische setting, gekenmerkt door de welwillend neutrale houding van de analyticus, de gefixeerde frequentie, lange duur, en liggende positie op een bank. Bokanowski gaat niet in op overeenkomsten met, en verschillen tussen het psychoanalytisch proces en de psychoanalytische setting, terwijl die voor de meeste auteurs op dit gebied verre van eenduidig zijn. Bleger, die terloops wordt genoemd, spreekt van een frame waarmee hij de variabelen van de psychoanalytische situatie bedoelt die vastliggen, zoals de ruimte, de atmosfeer, de rol van de analyticus, de tijd en de techniek. Het frame, dat grotendeels overeenkomt met de setting maar ook procesvariabelen lijkt te bevatten, biedt steun en structuur en wordt pas zichtbaar wanneer het verandert.

Op deze manier passeert de psychoanalytische theorie en praktijk in vele hoofdstukken de revue maar blijft in dit krachtenveld de betekenis van het psychoanalytisch proces in engere zin onderbelicht. Wanneer de lezer echter de definitie en het perspectief van Bokanowski hanteert, ‹the work conducted in psychoanalysis›, resteert een lezenswaardig boek dat recht doet aan de complexiteit en veelzijdigheid van het psychoanalytisch proces.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.