Meaning and Melancholia

Samenvatting

Christopher Bollas begint dit boek met de overwinning van Donald Trump in de Verenigde Staten en de stem voor de brexit in het Verenigd Koninkrijk. Deze gebeurtenissen lijken een veralgemeende angst, depressie en verwarring aan het licht te hebben gebracht. Bollas stelt dat er in de westerse wereld een epidemie van mentale pijn woedt en dat het hoog tijd is om deze toestand te begrijpen opdat we hem kunnen veranderen. In een lange inleiding gaat Bollas dieper in op het ontstaan van een dominante culturele mentaliteit. Hij beschrijft hoe ervaringen via onbewuste identificatie van generatie op generatie overgeërfd worden en een collectief onbewuste vormen. In deze onbewuste psychodynamiek van een samenleving kunnen, net als bij individuen, allerlei processen plaatsvinden. Bollas wil met dit boek een poging doen tot een ‹politieke psychologie›: een psychologie waarmee we de onbewuste psychodynamiek van de westerse cultuur kunnen analyseren. Maar hij bemerkt meteen een grote weerstand: we worden de laatste jaren gehinderd door wat hij noemt ‹psychofobie›: een afkeer van het kijken naar onze innerlijke wereld uit angst voor wat we zouden kunnen aantreffen. Bollas vat zijn ‹politieke psychologie› aan in de achttiende eeuw. Religie had in die tijd als betekenisgever afgedaan en de mens kwam meer centraal te staan. De zoektocht naar wie we als mens zijn, verving de zoektocht naar God. Dit uitte zich in de negentiende eeuw in een enorme toename van wetenschappelijke kennis, technologische realisaties en grote ideologieën. Er was op grote schaal een soort manische explosie van energie en almachtsgevoelens. Toen hieraan een einde dreigde te komen, werd de depressieve keerzijde van het grandioos zelfbeeld geprojecteerd in vijandige naties en uitgeleefd in de Eerste Wereldoorlog. De daarmee gepaard gaande schuldgevoelens en rouw werden weggenomen door de Tweede Wereldoorlog, en Europa werd steeds beter in ‹de kunst van het splitsen›. Dit mechanisme zorgde ervoor dat we enerzijds achterbleven met een euforisch optimisme, verwijderd van de ernstigere aspecten van de realiteit. Maar anderzijds groeide de haat ten opzichte van de depressieve elementen en steeg ook de angst voor een terugkeer ervan. Er ontstonden wanhoop, desoriëntatie, woede en een negatief zelfbeeld. De overerving van deze onverwerkte gevoelens heeft volgens Bollas geleid tot een onherkenbare, onbewuste gemoedstoestand van collectieve melancholie in de twintigste eeuw. Op individueel niveau leidde dit tot de beschrijving in 1953 van een nieuw persoonlijkheidstype: ‹borderline›. Deze diagnostische term werd vervolgens uitermate vaak gebruikt en wijst op een onbewuste splitsing tussen een manische en een depressieve gemoedstoestand bij het individu. Bollas beschrijft een andere mogelijke vorm van omgaan met deze erfenis van opgestapelde, onverwerkte negatieve ervaringen, namelijk ervan wegvluchten. Hij meent dat de manier waarop we denken en communiceren in de 21ste eeuw aantoont hoe we ons ontdaan hebben van onze reflectieve capaciteit en ons geïdentificeerd hebben met de manische toename van productiviteit, materieel comfort en recreatie. Hij verwijst naar de beschrijving van ‹normopaten›: mensen die gedesinteresseerd zijn in het subjectieve leven en eerder geneigd zijn te reflecteren over de materiële aspecten van het leven omdat dit rust brengt. De informatietechnologie biedt hiervoor nieuwe mogelijkheden: de nadruk op instant connectie, niets in vraag stellen, zo weinig mogelijk last voor de geest. Psychofarmaca worden geconsumeerd om uit te tunen. In dit deel van het boek gebruikt Bollas enkele neologismen om zijn visie te verduidelijken: Het compound syndrome: een vorm van sensorische en intellectuele ondervoeding door deprivatie. The transmissive self: het ‹doorgevende zelf› dat, door massaal allerlei privé-informatie door te geven aan de wereld zonder reflectie of analyse, een deel van het geheel is geworden en eerder een verlengstuk van zijn smartphone is dan andersom. Fastnet world: een wereld die snelheid belangrijker vindt dan reflectie en beoordeling. Bollas vraagt zich af of de mens ooit tevoren zo blind in zulke massale sociale transformatie is gestapt. Ook de psychologische hulpverlening draagt hiervan de gevolgen: de oplossing voor mentale problemen wordt gezocht in interventies die onmiddellijk de effecten van moeilijke onderwerpen wegnemen. ‹Life coaching which injects clients with a manic boost›. Het subject staat zelfs in de weg om programma's te implementeren. Er is een verarming van denken en affect, een soort ‹mentale suïcide›, aldus Bollas. Hiertegenover stelt hij het principe van de democratie: elk gezichtspunt aan bod laten komen en een plaats geven. Maar democratie is eerder frustrerend dan gratificerend: alle beslissingen worden slechts via compromis bereikt, het is gecompliceerd en vraagt een genuanceerde vorm van denken en communiceren. Bollas vergelijkt democratie met psychoanalyse: bij de vrije associatie passeert ook elke gedachte de revue, inclusief de tegenstrijdige. Ook de complexe geschiedenis achter elke gedachtelijn komt aan bod. Bollas schrijft dat we allemaal met een representatiedrift (de nood om vrijuit te spreken) geboren worden en dat het democratisch principe dus intrinsiek in ons allen aanwezig is. In de 21ste eeuw kiest de politiek echter eerder voor polarisatie dan voor democratisch overleg en compromis. Politieke leiders projecteren liever hun eigen destructieve ambities op de ‹slechteriken›, waardoor een paranoïd denken in de hand gewerkt wordt. De complexiteit van de situatie wordt verlaten en men kiest voor zogenaamd simpele oplossingen, waarvan fundamentalisme en extreem geweld uitwassen zijn. Ik ben natuurlijk een kind van mijn tijd (Bollas schrijft dat we er niet aan kunnen ontsnappen!) en wie weet ook geneigd tot simplificatie en gericht op vermaak, maar volgens mij hanteert Bollas toch een al te dramatiserende stijl: zijn woordenschat wordt aan het einde van het boek heviger en pessimistischer. Alle grote wereldproblemen lijken de revue te passeren, zelfs de opwarming van de aarde. Tot op de laatste bladzijde blijft hij de huidige epidemie van mentale pijn uit de doeken doen en valt hij hierdoor in herhaling. Het boek staat bol van de negatieve toekomstvoorspellingen, tot en met het naderend uitsterven van de homo sapiens. Slechts in de tweede helft van het laatste hoofdstuk formuleert Bollas enkele hoopvollere ideeën, die dan nog illusoir lijken en vooral van de wereldleiders verwacht worden: de psychofobie confronteren, grootspraak vermijden, de manische substructuur verminderen, een meer bescheiden leven voorstellen en spijt betuigen over misdaden. Maar hoewel pessimistisch, was het toch een aangenaam boek om te lezen: het is gemakkelijk geschreven, niet dik en doorspekt met Amerikaanse overdrijvingen.