Ontvadering: zegen en vloek?

Samenvatting

Centraal in de reeks Nieuw Licht staat telkens een vraag die de Nederlandse filosofen Coen Simon en Frank Meester, op basis van een klassieke tekst, voorleggen aan een hedendaagse denker. In dit boek is het onderwerp de afkalving van de vaderlijke invloedssfeer, met als uitgangstekst Auf dem Weg zur vaterlosen Gesellschaft (1963; vertaling: Op weg naar een vaderloze samenleving) van de Duitse psychoanalyticus Alexander Mitscherlich (1908-1982). Hoe moet de rol van de vader eruitzien in de huidige geïndividualiseerde, geseculariseerde en geëmancipeerde samenleving? Dit is de vraag die Koerselman, psychiater en emeritus hoogleraar psychiatrie en psychotherapie, voorgelegd krijgt. Vertrekkend vanuit het oergezin beschouwt Koerselman de ‹vader› en ‹moeder› als basisbeelden die symbool staan voor twee tegengestelde basisbehoeften. Enerzijds de behoefte aan veiligheid en onvoorwaardelijke acceptatie, waar de moeder in voorziet en die noodzakelijk is voor het ontwikkelen van een stabiel zelfgevoel en een basaal vertrouwen in de ander. Anderzijds het verlangen naar separatie: de beweging naar het buitendomein en het veroveren van een plaats in de wereld. De vader speelt hierbij een cruciale rol door het kind kennis en ambachtelijke vaardigheid bij te brengen en verantwoordelijkheid te leren dragen. Sleuteltermen hierbij zijn uitdagen en afremmen, lof en kritiek, solidariteit en competitie, beloning en straf. Kwaliteiten die de vader doorgeeft zijn moed, beleid en trouw. Genoemde basisbeelden en bijbehorende basisbehoeften kunnen worden overgedragen op zowel personen (bijvoorbeeld op politici) als abstracties, zoals staat en godsbeeld. Zo wordt een moederoverdracht herkenbaar in een verlangen naar een verzorgingsstaat. Diezelfde basisbeelden beïnvloeden volgens Koerselman, binnen de context van de samenleving, de onderlinge verhouding tussen burgers. Hij onderscheidt daarom een moederlijke, horizontale dimensie van een vaderlijke, verticale dimensie. De horizontale dimensie weerspiegelt een egalitaire verhouding tot de ander, naast waarden als solidariteit, inclusiviteit en wederzijds respect. De verticale dimensie weerspiegelt daarentegen juist selectiviteit en een hiërarchische verhouding tot de ander, waarbij de staat het gezag heeft om verdiensten van burgers te wegen. Het in ogenschouw nemen van de overdracht van het vaderlijke basisbeeld op de godsbeleving toont wat er met dat vaderbeeld aan de hand is en welke veranderingen het ondergaat. God is tegenwoordig alleen maar Liefde en toont dat juist de verticale, vaderlijke dimensie van een straffende en belonende god ontkend wordt. Van een patriarchaat is sprake wanneer het verticale, vaderlijke domein over het horizontale, moederlijke primeert. De industriële revolutie heeft volgens Koerselman de kiem gelegd voor een afkalving van de plaats van de vader in de samenleving. ‹Mannenkracht werd overbodig door stoommachines en verbrandingsmotor›, schrijft hij (p. 53). Overdraagbaar ambacht verdween en hiermee het vaderbeeld waaraan het kind zich kon spiegelen. Het vaderlijke verticale domein raakte in verval. Dit werd versterkt door de opstand tegen de autoriteit, ‹de strijd van zonen tegen vaders›, van eind jaren 1960. Koerselman vervolgt met een opvallende bewering wanneer hij stelt dat het patriarchaat plaatsmaakt voor een matriarchaat. En dit ziet hij als een regressief fenomeen. Het gevolg hiervan is een horizontale samenleving, die inclusief is en vrij van verschil. En dit heeft weer een prijs. De ontvaderde samenleving zonder verschil betekent een fluïde samenleving, ontdaan van Zeitgebers als gezag, ordening, traditie, anciënniteit, historische bepaaldheid en richtinggevende verhalen. Het individu wordt overgeleverd aan bevestiging door sociale media en selfies. Deze fluïditeit is overigens al eerder door denkers als Zygmunt Bauman en Herman de Dijn geanalyseerd. Borderline en narcistische fenomenen als identiteits- en genderfluïditeit en zelfoverschatting krijgen vrij spel. Respect voor institutioneel gezag verdwijnt, met als gevolg agressie tegen agenten en ambulance- en onderwijspersoneel. Begrenzing, frustratie en ‹nee› zijn passé. Een sprekend, tragikomisch voorbeeld dat Koerselman hiervan geeft, is een Amsterdamse instelling voor kinderopvang, waar de pedagogische basisregels voorschrijven dat ‹nee› zeggen tegen kinderen vermeden moet worden. Betekent dit niet dat deze kinderen geen frustratietolerantie ontwikkelen en later in hun leven hierdoor het risico lopen ten prooi te vallen aan een burn-out? Koerselmans antwoord op de vraag van Meester en Simon is dat vaders voor een keuze staan. Durven ze vaderwaarden en -deugden als flinkheid, beheersing en zelfrelativering uit te dragen? En zijn ze bereid eisen te stellen? Of verkiezen ze louter gelijkheid en vriendschap met hun kinderen?