Ferenczi à la française

Door de vijandige bejegening door Jones in diens Freudbiografie is Ferenczi lang miskend geweest. Pas de laatste decennia wordt Ferenczi's werk hoog gewaardeerd en geïntegreerd in de psychotherapeutische en psychoanalytische praktijk. Peeters baseert zijn verhaal vooral op de correspondentie met Freud en met Groddeck. Judith Dupont, het kleinkind van de psychoanalytica Vilma Kovács, die in Parijs woont en 7 was toen Ferenczi overleed, heeft hem geholpen. Dupont heeft van Ferenczi haar levenswerk gemaakt, onder andere met de vertaling en de publicatie van het klinisch dagboek dat hij tot kort voor zijn dood heeft bijgehouden.

De lezer maakt kennis met de kinderjaren van Ferenczi: het achtste kind van elf, dat weinig liefde kreeg van zijn strenge moeder. Op school een uitblinker, erudiet en zeer belezen. Na zijn studie geneeskunde werkte hij in de achtergestelde wijken van Boedapest, waar hij als arts in contact kwam met armoede, prostitutie en alcoholisme. Al vroeg kwam hij op voor de rechten van homoseksuelen, en hij heeft bijgedragen aan een wetsverandering die geleid heeft tot een verbetering van hun positie.

Het boek van Peeters begint met het laatste bezoek van Ferenczi met zijn vrouw Gizella aan Freud, op 2 september 1932. Ferenczi is onderweg naar het Wiesbadencongres, waar hij een polemiserend artikel zal brengen over de verwarring die ontstaat waneer een vraag naar tederheid van het kind door de volwassene wordt beantwoord met een passionele act. Op dat ogenblik wil Freud hem ervan overtuigen om dit artikel niet publiek te maken. Ferenczi is al ziek ten gevolge van pernicieuze anemie, waaraan hij op 22 mei 1933 zal overlijden.

Veel aandacht gaat in het boek uit naar de relatie met Freud. Ferenczi komt met Freud in contact op aanraden van Jung en ontmoet hem voor het eerst op 2 februari 1908. Het woelige liefdesleven van Ferenczi maakt het verhaal pittig: de liefdesrelatie met Gizella en haar dochter Elma, die hij allebei psychoanalytisch heeft behandeld. De psychoanalyse staat nog in de kinderschoenen en de regels liggen niet vast. Elma is later nog bij Freud in analyse geweest, een korte behandeling die ze graag langer had willen voortzetten. Ferenczi kan moeilijk kiezen tussen Gizella en Elma. De vermenging van vriendschap, liefde, familiebanden en professionele relaties zouden we nu als onethisch bestempelen, maar in de kinderjaren van de psychoanalyse was het heel gewoon dat men de eigen familieleden en vrienden analyseerde.

Op institutioneel vlak heeft Ferenczi hard gewerkt. In mei 1913 richt hij de Hongaarse groep op. Hij neemt Melanie Klein in analyse omdat ze ernstig depressief is en met huwelijksproblemen kampt. Later voegen Roheim, Kovács, het echtpaar Balint en Hermann zich toe. Deze namen zijn in dit Tijdschrift al de revue gepasseerd. Ferenczi wordt voorzitter van de IPA in 1918, en professor psychoanalyse aan de geneeskundefaculteit te Boedapest op aandringen van studenten. Door politieke veranderingen zal hij echter na twee jaar ontslagen worden.

Sommige elementen uit de biografie van Freud zijn wellicht minder relevant, zoals de vriendschap met Fliess waaraan een hoofdstuk wordt gewijd, omdat Ferenczi in de correspondentie tussen Freud en Fliess niet wordt genoemd. Vermoedelijk heeft Peeters dit hoofdstuk ingelast om duidelijk te maken dat Ferenczi de verleidingstheorie die Freud had afgezworen, terug op de kaart heeft gezet.

Ferenczi is voorstander van de leeranalyse en vraagt aan Freud om hem in analyse te nemen, een verzoek waar Freud liever niet op ingaat. Uiteindelijk stemt Freud in met psychoanalyses van een paar weken, wel met twee tot drie sessies per dag. Ferenczi zal zich herhaaldelijk bij Freud beklagen dat zijn analyse niet grondig genoeg is gebeurd, hoewel hij om verdieping heeft gesmeekt. De negatieve overdracht is niet doorgewerkt, de moederlijke afhankelijkheid niet voldoende geïnterpreteerd. Volgens Freud bleef Ferenczi vastzitten in een overdrachtsneurose: hardnekkig overtuigd dat Freud hem niet liefhad en zijn werk niet erkende. Is het kille moederbeeld op Freud overgedragen? Was Freud wel in staat om de wens van Ferenczi te vervullen en diens vroege affectieve tekort, te wijten aan zijn kille moeder, te herstellen? Wellicht kon Ferenczi alleen behandeld worden via de techniek die hij zelf heeft ontwikkeld. In de mutuele analyse met Elizabeth Severn (Orpha of patiënte RN uit zijn klinisch dagboek), die later een omstreden psychoanalytica zou worden, getuigt Ferenczi van grote empathie en flexibiliteit: hij doet huisbezoeken, ze hoeft soms niet te betalen, krijgt sessies op zondag en mag meegaan op vakantie. Zijn patiënte wordt verwend en hij raakt uitgeput. Hij nodigt haar uit om zijn haatgevoelens, uitgelokt door haar veeleisende gedrag, te analyseren, wat hem zal doen inzien dat zijn tegenoverdracht te maken heeft met zijn kille moeder. Een andere analysant, Izette de Forrest, typeert Ferenczi als menselijk betrokken; hij is iemand zonder professionele façade.

Het boek is smaakvol uitgegeven en rijk geïllustreerd met vele foto's: van Ferenczi en andere pioniers, van tijdsgenoten (zoals Bartók en Kodály), familieleden, geliefden, verblijfplaatsen en historische gebeurtenissen. Het verhaal is gesitueerd in de historische context: de ondergang van het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk, de opkomst van het nazisme, de wereldoorlogen. Jammer dat een literatuuroverzicht van Ferenczi en een trefwoordenlijst achter in het boek ontbreken. Een mooi boek dat niet alleen psychoanalytici zal aanspreken, maar dat zeker de interesse van het brede publiek zal wekken voor de therapeutische aspecten van de psychoanalyse.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.