Bioniaanse psychoanalyse: work in progress!

Hun opvatting over het onbewuste verschilt radicaal van de freudiaanse visie. Het onbewuste is volgens hen niet alleen een functie van de persoonlijkheid die de realiteit in zich opneemt, verwerkt en verteert, maar die vooral symboliseert. Het Onbewuste staat niet in oppositie met het Bewuste, en is er ook niet van gescheiden. De vergelijking wordt gemaakt met de ring van Möbius: het bewuste penetreert continu in het onbewuste en omgekeerd; ze lijken twee onderscheiden vlakken, maar in feite gaat het slechts om één vlak dat om zichzelf roteert.

In het eerste hoofdstuk geeft Collovà een overzicht van de theorieën over de psychoanalytische setting (Freud, Winnicott, Bléger, Baranger). Aan het einde van dit hoofdstuk krijgen we interessante tips voor hoe de analyticus kan zorgen voor zijn mentale hygiëne. Omdat sommige patiënten ons bestoken met toxische projectieve identificaties, kan ons psychisch functioneren schade lijden. Hoe houden we ons psychisch gezond? De eigen analyse en het periodiek terug opnemen van supervisie of intervisie, is onmisbaar. Daarnaast benadrukt Collovà de waarde van lezen, interesse voor kunst en cultuur, schrijven en het werken met kinderen.

Civitarese biedt ons in het tweede hoofdstuk een actueel overzicht van overdracht en tegenoverdracht. De vraag wordt gesteld of we van onze tegenoverdracht kunnen gebruikmaken als we zelf niet langer in analyse zijn of ons werk niet bespreken met collega's. Tegenoverdracht is immers onbewust: er gebeurt iets met ons in de ontmoeting met de patiënt en we begrijpen niet hoe dit tot stand komt. Volgens Bion dient tegenoverdracht geanalyseerd te worden met een derde. Civitarese geeft ook een interessante invulling aan het concept metalepsis.1 Een overdrachtsduiding is een voorbeeld van een metalepsis, omdat hiermee het subject van de analyse wordt geconstrueerd door de ware oorzaak te onthullen: datgene wat ontkend, afgesplitst of verdrongen is. Dat waar de patiënt over spreekt wordt verklaard door een ander verhaal, echter en dieper, en zich afspelend op het onbewuste niveau, terwijl het betrekking heeft op de relatie in het hier en nu. Civitarese wacht met een overdrachtsduiding tot ze gekenmerkt is door low-level interactivity: als ze spontaan en natuurlijk gebracht wordt, niet technisch klinkt, authentiek aanvoelt en zelfs door een kind begrepen kan worden.

In hoofdstuk 3 benadert Foresti de duiding vanuit een historisch literatuuroverzicht. Tot op heden heb ik geen betere definiëring gevonden van een onverzadigde duiding. In vergelijking met vroeger is een duiding minder gericht op het aan het licht brengen van verborgen inhouden, en meer op het verhelderen van de functies en de structuren die doorwerken mogelijk maken.

Vanuit mijn interesse voor de droom en het dromen was ik benieuwd wat voor nieuws Ferro en Politi zouden brengen in de hoofdstukken 4 en 5, waarin het droommodel van de geest wordt besproken. Ferro beschouwt de analytische sessie als een meerpersonendroom waarin verhalen uit verschillende plaatsen en tijdvakken ten tonele worden gevoerd. De kunst bestaat erin dat stemmingen, gevoelens, gedachten en personages kunnen circuleren, waarbij de analyticus de setting vrijwaart en de droomactiviteit prikkelt. De analyticus droomt het antwoord dat aan de patiënt gegeven kan worden, en de patiënt droomt de interventie van de analyticus, tenzij hij er ten gevolge van zijn psychopathologie niet toe in staat is. Typische concepten van Ferro zijn casting en transformatie in dromen. Het concept unison wordt gedefinieerd, en verschillende varianten ervan worden met voorbeelden geïllustreerd.2 Hij gaat uitvoeriger in op het concept dream ensemble van Grotstein.3 Interessant is de visie van Politi dat elke droom twee functies vervult: een elaboratieve functie en een evacuerende functie. Volgens hem zijn dromen niet alleen maar een privéaangelegenheid; ze zijn ook intens relationeel, wat wil zeggen dat ze de relatie met onszelf en met anderen in beeld brengen.

Molinari schrijft vanuit haar praktijk met kinderen en adolescenten. Kinderen brengen niet vaak dromen in hun analyses, maar creëren verhalen die ze via spel of via tekeningen uitdrukken. Er zijn echter ook kinderen die niet kunnen spelen, die men nog moet leren te spelen.

Mazzacane brengt in het laatste hoofdstuk vooral nosografische beschouwingen vanuit de analytische veldtheorie. Er wordt een historisch overzicht gegeven van de concepten acting out, negatieve therapeutische reactie, reversibel perspectief, impasse en bastion.4 Psychoanalytici dienen zich minder te laten leiden door beschouwingen over de pathologie van hun patiënten, maar meer te onderzoeken waar het analytische veld is aangetast. Is er sprake van een defecte alfa-functie? Is er een te grote aanvoer van bèta-elementen die niet verwerkt geraken? Is het container-contained-mechanisme verstoord, en dreigen killer-contents het bevattingsvermogen van de patiënt en de analyticus te beschadigen?

Alle auteurs presenteren ons compacte en gesofisticeerde artikelen die moeilijk te begrijpen zijn als men niet thuis is in het denken van Bion. Heel bijzonder zijn de talrijke klinische vignetten, die ingewikkelde concepten en dynamieken mooi illustreren. Toch indrukwekkend hoe Antonino Ferro zich heeft omringd met creatieve collega's die hun plaats innemen op de internationale analytische scène! Zijn opvolging is verzekerd.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.