Over het geweten

Ik zal me nu beperken tot enkele gedachten die me zijn bijgebleven. Mijn aandacht ging vooral uit naar empathie, schaamte en narcisme.

In het eerste hoofdstuk, over de ontwikkeling van baby tot adolescent, wijst de auteur op de onbetrouwbaarheid van ons geheugen en herinneren. Veel dingen die vroeg gebeurd zijn, kunnen we ons niet herinneren omdat ze in het impliciete geheugen zijn vastgelegd. Herinneringen kunnen ook aangepraat en ingebeeld worden.

Het geweten kan niet los gezien worden van emoties. Een emotie is op het moment van de beleving een actie die aanzet tot een vervolgactie, tot gedrag. Emoties zijn gelaagd: de ene emotie kan leiden tot een andere. Empathie is geen emotie maar een samengesteld en procesmatig fenomeen — bestaande uit drie onderscheiden aspecten (gevoel, cognitie, lichaam) — dat leidt tot een emotie. Empathie is een tijdelijk gebeuren, dat komt en gaat. Tijdens de adolescentie is er een tijdelijke terugval in empathisch gedrag die bij meisjes minder uitgesproken is dan bij jongens. Belangrijke functies van empathie zijn het reguleren van de emoties en het vergemakkelijken van sociale relaties. Empathie, een bewust of voorbewust fenomeen, moet onderscheiden worden van voorstadia, zoals imitatie, resoneren op de emotionele onrust van de ander of het delen van de emotie … en van andere concepten, zoals identificatie (een onbewust fenomeen), sympathie en wellevendheid. Vooral interessant vond ik de beschrijving van nieuwe concepten, zoals empathische muur (het zich verdedigen tegen empathie met de ander om overspoeling door emoties af te weren), empathische onrust (iets doen voor een ander om de eigen onrust op te heffen omdat het lijden van de ander ongemakkelijk maakt) en empathische woede (de woede oppakken die door een slachtoffer gevoeld wordt).

De hoofdstukken over de schaamte boeiden me zeer. Fenomenologisch hoort schaamte bij een groep van emoties als vernedering, gêne en gekrenktheid. Schaamte is een zelfbewuste emotie die zeer krachtig is en je overvalt. Je kan je er niet aan onttrekken, ze gaat gepaard met een gevoel van controleverlies. Als ze moeilijk te verdragen is, wordt ze onbewust. Schaamte wordt geassocieerd met ogen, kijken en gezien worden. Het is een besmettelijke emotie. Bij schaamte staat het zelf ter discussie, schaamte wordt ervaren als een vernietiging van het zelf (in de extreme vorm spreken de Engelsen over ‹mortification›, wat Schalkwijk vertaalt als ‹gekrenktheid›). Inspirerend vooral is het tegenwoordig gemaakte onderscheid tussen intrapersoonlijke schaamte, die gekenmerkt wordt door gevoelens van machteloosheid en krachteloosheid (ik moet onwillekeurig denken aan CVS-patiënten), en interpersoonlijke schaamte, waarbij men zich bekeken voelt, uit de situatie wil verdwijnen, door de grond zakken of zich verstoppen. Een soortgelijk onderscheid wordt ook voor schuld gemaakt. Schaamte is een emotie die men zich toe-eigent en vervolgens aan zichzelf toeschrijft met globale, brede zelfattributies. Hoewel schaamte een positieve uitwerking kan hebben, overheersen de negatieve gevolgen: remming, naar binnen gekeerd zijn, verminderd empathisch vermogen, angst voor controleverlies. Schaamte is in therapie moeilijk bespreekbaar, we moeten vooral luisteren naar de hints die de patiënt ons geeft. Schaamte leidt tot vermijding en tot een breed scala van impulsieve acties. Schaamtegevoelens zijn meer gecorreleerd met de angstige en gepreoccupeerde gehechtheid. Terecht merkt Schalkwijk op dat het ontbreken van schaamte bij sommige ernstige persoonlijkheidsstoornissen zou moeten worden vermeld. In de therapie is het beter jongeren naar de schuldbeleving te brengen dan hen met schaamte te confronteren.

We zijn Frans Schalkwijk dankbaar voor dit prettig leesbare en toegankelijke boek, dat zich richt naar een breed publiek zonder dat het oppervlakkig wordt. De vele vignetten uit zijn klinische praktijk, uit het dagelijkse leven en uit romans van bekende eigentijdse schrijvers brengen het boek tot leven. Het boek heeft bovendien een actualiteitswaarde omdat er voortdurend verwijzingen worden gegeven naar recente onderzoeksliteratuur. Bovendien is het boek mooi uitgegeven: referenties en voetnoten onderaan, een uitgebreide literatuurlijst, rode kopjes in de marge. Wie durft nog te beweren dat psychoanalytici zich opsluiten in een ivoren toren en niet bereid zijn om te luisteren naar wat in andere disciplines leeft? Was het omgekeerde ook maar het geval!

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.