Lacan in Amerika

Waarom zou je Lacan eigenlijk lezen? Een auteur die schopt tegen menig psychoanalytisch been (Hartmann, Kris en Loewenstein), zekerheden op losse schroeven zet en dat op een manier doet die niet altijd even makkelijk te begrijpen is. Ondanks dit alles is er regelmatig opgeroepen tot een dialoog tussen ‹egopsychologen› en lacanianen, wat helaas niet heeft geleid tot een samenwerking. De verschillen roepen vragen op over de theorie maar vooral omtrent de praktijk en daar sluit Lacanian psychotherapy mooi bij aan. Waar komt het in de lacaniaanse psychoanalyse op neer en waarin verschilt zij van de gangbare praktijk? Tijd om de casuïstiek erbij te betrekken.

Casestudy's in het lacaniaanse veld zijn zeldzaam en dat heeft te maken met de meer dan gewone terughoudendheid die lacanianen betrachten bij het weergeven van de psychoanalytische ontmoeting. In het verleden heeft Bruce Fink twee boeken geschreven over de lacaniaanse praktijk, maar dat zijn zeker geen casestudy's zoals die door Michael Miller in dit boek naar voren worden gebracht (Fink 1997, 2007).

Maar het meest verrassende moet nog komen, want de auteur is geen psychoanalyticus by training. Dat levert natuurlijk een heel apart perspectief op. Miller is een psycholoog en psychotherapeut met een meer dan normale belangstelling voor de theorie van Lacan. De titel van het boek, Lacanian psychotherapy, had mij al alert moeten maken, maar ik had er eerlijk gezegd overheen gelezen. Pas bij kennisneming van de inhoud van het boek viel mij de ongerijmdheid van de titel op: Lacan en psychotherapie is een contradictio in terminis, zo lijkt het althans. Bij verder lezen heb ik de auteur het voordeel van de twijfel gegeven: een buitenstaander die geraakt is door de ideeën van Lacan en deze in praktijk wil brengen. Hem kan in ieder geval niet verweten worden een te orthodoxe lacaniaan te zijn. Laten we maar zeggen dat de Zeitgeist en het Amerikaanse paspoort van de auteur garant staan voor een pragmatische aanpak waarin zelfs een lacaniaanse visie kan worden meegenomen.

Miller beoogt te laten zien dat in een analyse de verbale uitingen van de analysant letterlijk dienen te worden opgevat.

Eén van de vier gevalsbeschrijvingen uit het boek gaat over Jim, een man van dertig jaar. Hij blijft steken in zijn carrière en in de relatie met zijn vriendin. Hij heeft grote bewondering voor zijn vader, die werkzaam was als medisch technicus, maar emotioneel onbereikbaar was. Zijn moeder beschrijft hij als ‹nice›, erg spontaan en een enthousiaste ‹pot smoker›. Jim is ten opzichte van haar emotioneel zorgzaam geweest, wat hij heeft overgedragen op de relatie met zijn vriendin. Toen hij als adolescent meer afstand nam van thuis, begon moeder behoorlijk op te spelen en hem te verwijten dat hij niet communiceerde. Zij nam hem privileges af wanneer hij weigerde met haar te praten.

Jim was een trouwe patiënt. Hij was bang niet te slagen in het leven als een voor de maatschappij productieve burger. Voor zijn vriendin, Melissa, wilde hij alles doen wat zij nodig had. Aanvankelijk vielen er vele stiltes in de therapie, waarbij Jim afwachtte tot er iets in hem opkwam. Toen deed er zich een incident met Melissa voor. Hij zou haar opbellen om hun plannen op elkaar af te stemmen, maar hij kon er maar niet toe komen haar te bellen. ‹Welke associaties komen bij je boven?› vroeg de therapeut, waarop Jim de overeenkomst aangaf met wat er met zijn moeder gebeurde. ‹Ik voelde dat ik gestraft zou worden wanneer ik toegeef dat mensen erom geven wat ik doe … Ik denk over strijd als iets productiefs.› ‹Hum … productiefs?› antwoordde de therapeut.

Via verdere associaties komt Jim op de betekenaars ‹productief zijn›, ‹training›, ‹defecatie› en ‹straf›. Dit verhaal tendeert in de richting van een anale fixatie compleet met constipatie, die een afspiegeling is van Jims relatie met zijn moeder. Als kind werd hij regelmatig opgesloten op de wc om iets te produceren wat vervolgens niet lukte en veel strijd met moeder opleverde. Om herhaling hiervan te voorkomen, werd Jim steeds minder mededeelzaam tegenover zijn moeder; hij hield steeds meer zijn gedachten en gevoelens voor zich. Deze bijna karikaturale ontknoping is niet hetgeen de auteur als eerste voor ogen heeft om aan ons te laten zien. Hij wil veeleer demonstreren hoe de lacaniaanse techniek van woorden herhalen, vragen stellen en interpuncties plaatsen ertoe leidt dat de patiënt zelf verbanden gaat leggen in plaats van ze opgedrongen te krijgen middels de interpretaties van de alwetende therapeut. Door deze techniek krijgt de ‹analysant› gevoel voor de werking van betekenaars, die onherroepelijk verwijzen naar de waarheid van het onbewuste.

Dit boek laat zien dat leidende betekenaars voor het oprapen liggen in de therapeutische sessies en niet zozeer verscholen liggen in de black box van het onbewuste, waar heel diep moet worden gegraven vooraleer iets naar boven komt. Niet voor niets wordt Lacans voorbeeld van De gestolen brief van Edgar Allan Poe naar voren gebracht om te laten zien dat de compromitterende gestolen brief niet ergens op een onvindbare plaats lag maar gewoon open en bloot voor iedereen zichtbaar was. Het zij nogmaals herhaald: ‹Een brief (lettre, letter, betekenaar) komt altijd te bestemden plaatse› (Lacan 1966).

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.