Wie stopt de tijd, Hamlet of Oedipus?

‹De tijd hangt uit zijn naad› is een citaat uit een monoloog van Hamlet. Hamlet en Oedipus hebben beiden een problematische verhouding met hun vader. Bovendien hebben beiden te maken met een staatsprobleem. Beiden moeten een evenwicht herstellen. De schrijvers van de bundel verbinden de structuur van het probleem van Hamlet met de eenentwintigste-eeuwse tijdgeest waarin allerlei zekerheden op losse schroeven zijn gezet.

Hamlet, de Deense prins, is somber en komt tot niets. Zelfs zijn geliefde Ophelia brengt geen geluk. Hamlet weet niet wat hij moet doen. Op een nacht verschijnt voor hem de geest van zijn vader. De geest vertelt dat hij vermoord is door Hamlets oom, de huidige man van Hamlets moeder. De geest geeft Hamlet de opdracht zijn dood te wreken en daarbij vooral zijn moeder te ontzien.

Ook Oedipus, de Thebaanse koning, heeft een nijpend probleem. Nadat hij zich de hand van de Thebaanse koningin heeft verworven door de stad van een vervelende sfinx te bevrijden, heerst een pandemische pest in de stad. De bevolking lijdt. Oedipus moet verlossing brengen.

Oedipus en Hamlet voelen beiden een verplichting om door hun ouders geïnitieerde scheuren in de tijd te voegen. Oedipus maakt zich zorgen over zijn volk en zint op de oorzaak van de pest. Hamlet ziet onrecht in de structuur van het koningschap. Zijn oom is machtig geworden door moord. Moeder heeft gekozen voor lust in plaats van trouw. En moeder stelt Hamlet niet op de eerste plaats. Oedipus ontdekt dat hij zelf schuldig is aan de ellende in zijn rijk. Hij heeft gezondigd tegen de structuur van de macht. Hij heeft zijn vader vermoord en zijn moeder gehuwd. Oedipus probeert de tijd in het lood te brengen door zichzelf de ogen uit te steken. Hamlet heeft een heel ander probleem. Hamlet heeft vooralsnog zelf niets misdaan. Van een geest weet hij dat zijn ouders gezondigd hebben. Zijn oom is een onwettige koning. Zijn vaders dood is ongewroken. Hamlet piekert over onvolmaaktheden en onzuiverheden in het staatsbestel en over herstel van evenwicht in de tijd.

Freud behandelt de problematiek van Oedipus en Hamlet in eenzelfde lijn. De somberheid van Hamlet is bij Freud structureel gelijk aan de angst van Oedipus over de pandemische pest onder de Thebaanse bevolking. Beiden hebben — onbewust — hun vader weggedacht, beiden verlangden naar hun moeder als seksueel object. Ieder kind is bij Freud een driftmatig wezentje dat zijn weg moet zoeken — de tijd moet voegen — onder invloed van alle libidineuze en agressieve verlangens uit de kindertijd. Ieder kind heeft een oedipuscomplex. Lacan legt in zijn meer antropologische benadering het accent anders. Ieder kind heeft vanaf zijn geboorte een beperkt aantal eigenschappen. Ieder kind is en heeft en kan van alles, maar ieder kind kan, is en heeft ook van alles niet. De ontwikkeling bij Lacan — het voegen van de tijd — is het accepteren van het tekort en het vinden van een eigen symbolische orde. Een eigen manier van omgaan met problemen, onafhankelijk van de onvolmaaktheden van anderen.

De schrijvers van De tijd hangt uit zijn naad onderzoeken en beschrijven allerlei moderne 'Hamlets' en Hamlet-thema's. In film, in literatuur en zelfs in strips komt het thema van het zoeken naar eigenheid, naar een eigen identiteit voor. Opvallend aan onze tijd is het ontbreken van zekerheden. Een koning is niet vanzelfsprekend koning, een vader hebben of zijn is geen zekerheid. Het bestaan zelf is twijfelen en zoeken. Vooral Bart Vieveen onderzoekt de tijdlijn in de beleving van Hamlet. Hamlet piekert in en uit zichzelf over de geest van zijn vader, diens opdracht, en hij denkt na over de toekomst. Oedipus krijgt zijn probleem van buitenaf aangereikt. Er is pest onder de bevolking. Oedipus moet het zelf oplossen. Hamlets probleem is de observatie van compromissen, jaloezie en valsheid in anderen. Kort gezegd: als Hamlet niet moeilijk zou doen, zou er geen probleem zijn. Maar Hamlet spiegelt in zichzelf de tijdgeest. Hamlet zoekt een eigen identiteit. Hamlet is niet getermineerd door — in een analyse te ontdekken — eigen driftmatige verlangens uit de kindertijd. Hamlet zoekt juist naar zekerheden. Hamlet speelt de gek, maar is — heel uitdrukkelijk — niet gek. Hamlet laat de moord op zijn vader na-mimen door een langstrekkend theatergezelschap. Met andere woorden: Hamlet creëert werkelijkheden. Hij zoekt een eigen waarheid door uitproberen en nabootsen. Voor Oedipus is er een eenduidige, verticale werkelijkheid. Bart Vieveen stelt daarom voor naast het oedipuscomplex ook de hamletconstellatie als interpretatiekader in te voeren.

In alle andere — zeer uiteenlopende bijdragen — speelt de tijd een rol. Er moet in de tijd iets hersteld worden. Niets doen, uitstellen, wachten houdt alle mogelijkheden open. Wie niets doet, kan immers voor altijd alles.

Tom Lannoye herschrijft Shakespeares Hamlet. Hij verandert de titel in Hamlet versus Hamlet. Hamlet is niet in gesprek met zijn vader, maar met zichzelf. Het is ‹het beste om nooit geboren te worden. Dan doe je niets verkeerd.› Shakespeare laat Hamlet sterven door eigen zwaard. Tom Lannoye laat Hamlet eeuwig leven. Bestaan is twijfelen, is eeuwig verlangen naar alles wat mogelijk is, naar alles wat nooit te krijgen is.

Een vader die weet hoe alles moet en een moeder die eigenlijk alleen van jou is: ze bestaan niet. Al stelt Hamlet het wachten op een dergelijke vader en moeder nog zo lang uit, ze komen nooit.

Hebben we nu een oedipuscomplex of hebben we een hamletconstellatie? Is onze psychopathologie een uitdrukking van een verboden libidineus verlangen en een agressieve component? Of zijn we heel veel fantasie-identiteiten met een eeuwig verlangen naar alles wat mogelijk is? Misschien hebben we tegenwoordig meer een hamletconstellatie.

Oedipus stak zijn ogen uit toen hij dacht dat hij de oorzaak wist van de pest onder de Thebaanse populatie. Zijn kinderen hadden daarna voor altijd ruzie. Op zoek naar een eigen identiteit. De tijd hangt uit zijn naad legt schitterend uit hoe het nooit goed komt.

© 2009-2024 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1382-516x

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.